گیتا مصباح - استادیار گروه نقاشی، دانشگاه هنر شیراز، شیراز، ایران.

مکتب نشانه شناسی پاریس که اساس آن مبتنی بر «بررسی روابط بین نشانه ها و چگونگی بیان معنی توسط آن ها در متن» است دارای الگوهای ساختارگرایانه گوناگونی برای توصیف و تحلیل متن است که «الگوی کنشی» گرمس، یکی از این روش های ساختارگرای تقلیلی است. از آن جا که یکی از ویژگی های بارز نقاشی ایرانی، وابستگی آن به متون ادبی و روایتگری این متون است، در این پژوهش کوشش شد با تکیه بر ویژگی های روایت ارائه شده در الگوی کنشی گرمس به بررسی ساختار نحوی روایی در نگاره «گشوده شدن قلعه خیبر به دست امیرمومنان علی(ع)» از خاوران نامه ابن حسام خوسفی بیرجندی پرداخته شود. در این راستا، به این پرسش اصلی پاسخ داده می شود که روابط تقابلی روایی در پیوند میان متن و تصویر چگونه است؟ بر این اساس، مساله پژوهش بررسی روابط روایی حاکم بر متن ادبی و تصویری نگاره است. پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات اسنادی و با استفاده از منابع مکتوب و مشاهده است. در این مقاله، افزون بر توصیف عناصر ساختاری روایت، روابط زمانی حاکم بر نگاره استخراج و تحلیل می گردد. با تقلیل عناصر روایت بر مبنای محور همنشینی به سه دسته زوج تقابلی، زمینه تحلیل نگاره بر اساس ساختار روایت فراهم می شود. سپس با شناسایی و تطبیق سه دسته زوج تقابلی موجود در نگاره، زیردسته های کنشی آن ها برای شناسایی قطعیت و احتمال، فعال یا منفعل بودن کنش بررسی شده است. نتیجه این پژوهش، همراه با تایید برقراری روابط توالی زمانی؛ همزمانی فراگیر، کامل و همزمانی- توالی و توالی با تاخیر، همچنین تبدیل روابط زمانی به مکانی را آشکار می سازد و نشان دهنده همخوانی بصری و کنشی نگاره با الگوهای جدید روایی است. در پایان، همخوانی روایت موجود در نگاره با ساختار نحوی روایت مبتنی بر وجود روابط همنشینی قراردادی، اجرایی و انفصالی در روبنا نیز به دست می آید.

کلیدواژه ها: روایت شناسی, الگوی کنشی, گرمس, خاوران نامه, قلعه خیبر