یکی از حوزه­های پژوهشی و مطالعاتی مهم در ادبیات تطبیقی، به بررسی سیر مکتب­ها، انواع و جریان­های ادبی و البته تبیین تفاوت­ها و همانندی­های سرگذشت و چگونگی ظهور و بروز و زوال این گونه­ها و جریان­ها و مکتب­ها در ادبیات ملل مختلف اختصاص دارد. شعر حماسی، ادبیات نمایشی، داستان و... در ادبیات فارسی و عربی چه سیر و سرگذشتی داشته­اند؟ رمان تاریخی چگونه از ادبیات اروپا به ادبیات فارسی و عربی راه پیدا کرده است؟ و... این پرسش­ها جزء دغدغه­های علمی مهمی هستند که حوزه پژوهشی یادشده بدان­ها می­پردازد. پرسش اخیر دقیقا همان مساله­ای است که این جستار که به زیرشاخه پژوهشی ادبیات تطبیقی و ترجمه­پژوهی(۱) نیز نزدیک است، در پاسخ بدان سامان­یافته است. پژوهش حاضر، با تکیه بر این فرضیه بنیادین که ترجمه (و بویژه آثار مترجمان نویسنده)، در انتقال «رمان تاریخی» از ادبیات اروپا به ادبیات عربی و فارسی نقش انکارناپذیری داشته و به پیدایش یک گونه ادبی جدید در زبان مقصد منجر شده است، به بررسی سیر این نوع ادبی از ادبیات اروپا تا ادبیات عربی و فارسی می­پردازد و با تحلیل دو نمونه متنی فارسی و عربی، برخی تفاوت های بنیادین گونه رمان تاریخی را در دو ادبیات فارسی و عربی تبیین می­کند و ازجمله آشکار می­دارد که شمس و طغرا، شاهکار محمدباقرمیرزا خسروی با این­که او خود، یکی از مترجمان رمان­ تاریخی جرجی زیدان (که او خود بیشتر تحت تاثیر والتر اسکات انگلیسی بوده) به فارسی است، به گونه فرانسوی رمان تاریخی نزدیک­تر است و نسبت به دوشیزه شامی جرجی زیدان، از بلوغ فنی و ساختاری بیشتری برخوردار.

واژگان کلیدی: نوع­شناسی تطبیقی, رمان تاریخی, نثر معاصر فارسی و عربی, والتر اسکات, جرجی زیدان, شمس و طغرا