یدالله حاجی زاده - استادیار تاریخ و تمدن اسلامی، پژوهشکده تاریخ و سیره، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران.
محمد هادی خالقی - عضو هیات علمی تاریخ و سیره، پژوهشکده علوم و معارف حدیث، پژوهشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران.

امویان(حک: ۴۱-۱۳۲) علی رغم همه سخت گیری ها و نارواداری هایی که نسبت به برخی از فرقه ها و نژادها خاصه ایرانیان داشتند، در مواردی به جهت ضرورت های سیاسی و اجتماعی و جهت پیشبرد امور حاکمیتی خویش، اهل تساهل و تسامح بوده اند. وبررسی تساهل و تسامح های آنان در امور دیوانی و آگاهی از عملکرد آنان در این زمینه، می تواند تجربه ای مفید از گذشته را در اختیار جامعه اسلامی ما قرار دهد. سوالی که این نوشتار به آن پاسخ داده چنین است: تسامح امویان در امور دیوانی چگونه بوده و چه تاثیری بر ارتقای تشکیلات اداری تمدن اسلامی گذاشته است؟ واکاوی منابع با رویکرد توصیفی- تحلیلی نشان می دهد امویان هر چند در برابر اعاجم خاصه ایرانیان خشونت و سخت گیری های زیادی داشتند اما آنان چون در اداره سرزمین های وسیع اسلامی و در ایجاد، توسعه، انسجام بخشی و سر و سامان دادن به امور اداری و دیوانی خویش، تجربه و توانایی کافی نداشتند، در امور اداری و دیوانی از تمدن هایی چون ایران و روم که تجارب ارزنده ای در این زمینه داشتند، استفاده کرده اند. این امر سبب شده هم در تشکیل و هم در تعریب دیوان ها شاهد مشارکت اقوام غیرعرب و بعضا غیرمسلمان باشیم. امری که به نوبه خود سبب آشنایی مسلمانان با امور دیوانی شده و کم کم موجبات استقلال آنان را در این زمینه فراهم ساخته است.

تساهل و تسامح, دیوان, ایرانیان و رومیان, امویان, تشکیلات اداری, تمدن اسلامی