مهدی نصیری محلاتی - دانشگاه فردوسی مشهد
رضا قربانی - دانشگاه فردوسی مشهد
سرور خرم دل - دانشگاه فردوسی مشهد

در طی سه دهه گذشته انتشار مقالات علمی– پژوهشی مرتبط با علوم زراعی در کشور رشد چشمگیری داشته است. در کنار این تلاش های علمی، نگرانیهایی نیز در مورد بروز انواع تخلفات پژوهشی وجود دارد. بنابراین، به منظور ارزیابی کمی میزان رعایت اخلاق پژوهشی در مقالات علوم زراعی که در طی سه دهه گذشته (۸۳-۱۳۶۰) منتشر شدهاند، تعداد ۱۲۶۹ مقاله که در مجلات مختلف علمی– پژوهشی کشور به چاپ رسیده است، مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که انواع مختلف هم پوشانی در عنوان، گیاه هدف، تیمارهای آزمایشی و صفات مورد مطالعه با فراوانی حدود ۲۶ درصد در مقالات تحت بررسی وجود داشت که براساس مرامنامههای اخلاقی، اقتباس ایده بدون ذکر نام محسوب میشود، هرچند در عرف رایج تخلف پژوهشی به شمار نمیرود. عددسازی یا گمراه سازی که تشخیص آن بر اساس ضریب تغییرات آزمایش، احتمال خطای نوع اول، عدم انطباق نتایج تجزیه واریانس و رگرسیونهای ارائه شده در مقالات صورت گرفته است، از جمله انواع تخلفات پژوهشی بود که با فراوانی حدود چهار درصد در کل مقالات مشهود می-باشد. دستبرد علمی، تحریف و ذکر نادرست نتایج سایر محققین در بین ۱۲ درصد از مقالات تحت بررسی ردیابی شد که به طور معنیداری بیشتر از سایر تخلفات بود. نتایج همچنین نشان داد که بروز تخلفات پژوهشی در مقالاتی که نویسنده اول یا مسئول آنها دانشجویان بودهاند به طور معنیداری بیشتر از مقالات اعضاء هیات علمی دانشگاه ها یا سایر موسسات پژوهشی است. به علاوه رشد انواع مختلف تخلفات پژوهشی در دهه ۸۰ در مقایسه با دهههای ۶۰ و ۷۰ به طور معنیداری افزایش یافته است. به طورکلی، انواعی از تخلفات پژوهشی در ۱۶درصد از مقالات منتشر شده در سه دهه گذشته قابل تشخیص بود. همچنین با بررسی علل مختلف بروز تخلفات نتیجهگیری شد که عدم آگاهی محققین از قوانین، عامل اصلی بداخلاقیهای پژوهشی محسوب میشود. بر این اساس ضرورت تدوین راهنمای اخلاق پژوهشی در علوم زراعی و کشاورزی به صورت عام از اولویتهای برنامهریزی در ساختار پژوهشی کشور محسوب میشود.

اخلاق پژوهشی, اخلاق حرفه ای, دستبردهای علمی, علوم زراعی