ابراهیم خانی - استادیار، فرهنگ و تمدن، دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران

این مقاله درصدد روشن‎تر نمودن مبانی و نحوه ظهور «عرفان اجتماعی» براساس منطق اسفار اربعه عرفانی است. برای این کار ابتدا گزارشی کوتاه از معنای اسفار اربعه ارائه و سپس با روشی تحلیلی−فلسفی و نه تاریخی رابطه منازل این منطق سلوکی با حیات اجتماعی بررسی می‎شود. وجه اهمیت این پژوهش نیز بررسی نحوه تلاقی دو حوزه موضوعی مهم و سابقه‎دار در سنت اسلامی یعنی عرفان و اجتماع است. نتیجه پژوهش آن ا‎ست که عرفان اجتماعی به‎جز در سفر دوم −که کثرت در حجاب می‎رود− در سفر‎های اول و سوم و چهارم از منطق اسفار اربعه می‎تواند ظهور و بروز تامی یابد؛ بلکه فراتر از یک امکان، اساسا منطق سفر سوم و چهارم از اسفار اربعه عرفانی مبنای اصلی عرفان اجتماعی است؛ زیرا این منطق نشان می‎دهد تا هنگامی که سالک مجددا از موطن وحدت به کثرت بازنگردد و به مقام جمع میان وحدت و کثرت راه نیابد به عرفان کامل توحیدی احدی راه نیافته است و سلوک عرفانی او ناقص است. همچنین، مبانی و پیامدهای عرفان اجتماعی در سفر اول نیز به تفصیل بررسی و نشان داده شده است که پیمودن سفر اول در ذیل ولایت اجتماعی یک ولی الهی موجب ارتقاء کمی و کیفی و سرعت سلوک توحیدی می‎شود.

عرفان اجتماعی, اسفار اربعه عرفانی, سلوک, اصالت جامعه, توحید احدی, جمع میان وحدت و کثرت, حیات اجتماعی