فرخ اسدزاده - عضو هیات علمی گروه مهندسی علوم خاک دانشگاه ارومیه
عباس صمدی - استاد گروه مهندسی علوم خاک، دانشگاه ارومیه

بندهای اصلاحی به طور گسترده در پروژه­های مهار فرسایش اراضی بالادست حوزه­ها به ویژه در مناطق خشک و نیمه­خشک مورد استفاده قرار گرفته­اند. این سازه­ها با به دام انداختن بار رسوبی جریان­های سیلابی، مقدار رسوب ورودی به رودخانه­های اصلی را مهار کرده و کاهش می­دهند. رسوبات انباشته شده در پشت بندها با کاهش شیب آبراهه امکان استقرار گیاهان و آغاز عملیات بیولوژیکی کنترل فرسایش خاک را فراهم می­آورند. ویژگی­های فیزیکی و شیمیایی رسوبات انباشته شده در پشت بندها نقش مهمی در تعیین رفتار آن­ها از جنبه­های مختلف نظیر نگه داشت آب و نفوذ آن در خاک و نگه داشت عناصر غذایی و آلاینده­ها ایفا می­نماید. از این رو، هدف از این مطالعه، بررسی تحلیلی ویژگی­های رسوبات تعدادی از بندهای اصلاحی متوالی بود. برای این منظور ۴ آبراهه در دو منطقه از شهرستان ارومیه در شمال­غرب ایران انتخاب شد. نتایج نشان داد که میانگین مقدار شن در نمونه­های رسوب آبراهه­ها بین ۴/۵۴ تا ۴/۸۸ درصد متغیر بوده و بافت نمونه­های رسوب نیز اغلب شنی تا لوم­شنی بوده است. به دلیل خروج ذرات ریز رسوبات از سیستم بندهای متوالی، رسوبات پشت بندها در مقایسه با خاک دامنه از نظر عناصر غذایی فقیرتر بوده و میانگین نسبت غنی شدن عناصر N، P و K در رسوبات به ترتیب برابر با ۵۳/۰، ۶۶/۰ و ۶/۰ به دست آمد. در بندهای نیمه­پر به دلیل وقوع فرآیند ترسیب انتخابی، ویژگی­های رسوبات در طول آبراهه به شکل منظم تغییر یافته و مقدار رس و عناصر غذایی در بندهای پایین­دست بیش­تر از بندهای بالادست بود. در مجموع بندها توانایی نگه داشت تمامی ذرات رسوب جریان­های سیلابی را نداشته و بخش زیادی از ذرات با قطر کم­تر از ۲ میکرون به صورت بار معلق بندها را ترک می­نمایند. تجزیه به مولفه های اصلی ویژگی­های رسوبات شامل، pH، EC، ماده آلی، فسفر، نیتروژن، پتاسیم، رس، شن و سیلت نشان داد که مقدار شن و سیلت به همراه محتوای عناصر غذایی فسفر، نیتروژن و پتاسیم نقش مهمتری در تبیین ویژگی­های رسوبات داشته و به عنوان ویژگی­های کلیدی در تفکیک نمونه­های رسوب بندها محسوب می­شوند.

نسبت غنی شدن, توزیع اندازه رسوبات, مدل فردلاند, رسوبگذاری انتخابی