جان محمد افرازی - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران
حمید طبسی - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران
ابوالقاسم رادفر - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران

قلندریه شاخه­ای از ملامتیه است که برخی از امور منافی دین و مذهب را برای قهر نفس، روا داشته و تاثیر زیادی در ادب پارسی برجا گذاشته­ است. عرفان ایرانی و اسلامی با زهد آغاز شد و در نقطه­ای با تصوف در آمیخت؛ آنگاه وارد مرحله­ای شد که نوعی از ادبیاتش را ادبیات قلندری نامیده­اند. تاثیر افکار قلندری در شعر عرفانی فارسی از سنایی شروع شد و در حافظ به حد اعلای تکامل رسید. سرایندگان قلندریات از تمایلشان به عشق، قلندری و مستی و شور سخن گفتند و بر عالمان و اهل زهد خرده گرفتند. در قلندریات، واژگانی چون: تسبیح، خانقاه، خرقه، زهد، سجاده، صوفی، فقیه، مسجد، مدرسه و ... به سخره گرفته شده است و در مقابل، واژه­هایی چون: دیر مغان، مغ، مغبچه، می، میکده و ... کاربرد فراوان دارد. در این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی و ابزار کتابخانه ای، مفاهیم قلندری در دیوان حافظ و آثار منظوم و منثور احمد جام بررسی و مقایسه شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که حافظ و شیخ احمد جام، بیشتر از دیگران به موضوع ریاکاری اهل دین و شریعت تاکید کرده­اند؛ زیرا مفاسدی که از این طریق در جامعه ایجاد می شود، بسیار وخیم­تر از فساد دیگر اقشار است. همچنین، حافظ و شیخ جام، بر نکوهش نفس­پرستی و دوری گزیدن از دنیا و عادت­های نفسانی تاکید کرده­اند. گستردگی نظرات قلندری حافظ شامل مسائل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی می شود؛ ولی احمد جام به ویژگی­ های سیاسی جامعه خود اشاره­ای نکرده است.

حافظ شیرازی, شیخ احمد جام, قلندر, قلندریه, عرفان اسلامی