سید محسن موسوی - استادیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مازندران
سیده فرناز اتحاد - دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه مازندران

داستان حی بن یقظان، توسط دانشمندان علوم اسلامی و بیشتر، عارفان و حکیمان مطرح شده است که برخی از معارف را بر آن استوار ساختند. قهرمان داستان، تنها از طریق تعقل، قدم به قدم به اسرار عالم پی می برد و در نهایت آنچه را یافته با دین قومی دیگر هماهنگ می بیند. به خلاف عارفان و حکیمان، برخی از محدثان و متکلمان معتقدند چنانچه بر فرض، فردی بدون بهره­گیری از ارشاد و راهنمایی دیگران و در محیطی به دور از همه انسان­ها پرورش یابد، اگر بتواند خدا را با عقل و فطرت دریابد، چنین شخصی، حجت خداست. آنچه در تمثیل مطرح می­گردد شخصی با این شرایط را حجت باطن معرفی می­کند. در مقابل، شیخ صدوق نه تنها با اصل این تمثیل و افسانه موافق نیست، بلکه از بررسی آثاری که نزدیک به این مفهوم دارد، چنین برمی­آید که اگر چنین احتمالی با این مبانی مورد پذیرش قرار گیرد آن شخص هر که باشد حجت ظاهری یعنی پیامبر در ظاهر خواهد بود نه حجت باطنی. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی، تحلیلی به دنبال اثبات اعتقاد شیخ صدوق به وجود شخص خاص یا افسانه حی بن یقظان نیست، بلکه درصدد دستیابی به آن است که وی، چگونه و با چه مبنایی شخصیتی مانند حی بن یقظان را حجت خدا و پیامبر می­داند. یافته­های پژوهش حکایت از آن دارد که مبنای خالی نبودن زمین از حجت خدا و نیز اعتبار روش عقلی در شناخت خداوند، احتمال حجت خدا بودن با شرایطی همچون شرایط حی بن یقظان در اندیشه شیخ صدوق قابل اثبات و امری ممکن است.

حی بن یقظان, شیخ صدوق, حجت خدا, روش عقلی