محمد حسین دلال رحمانی - -

تراژدی هم گونه ادبی و هم نوعی رویکرد به زندگی محسوب می شود که پایانی فاجعه بار را روایت می کند. هگل و لوکاچ تراژدی را نشانگر لحظه جدایی انسان از جهان می دانند. به همین جهت در جهان فاقد چنین تعارضی، تراژدی وجود ندارد. مقاله حاضر استدلال می کندکه به جهت حضور در مشیت الهی، عقلانیت قرون میانی در ایران فاقد رویکرد تراژیک بود. سپس با نگاهی بهرویکرد گلدمن که معتقد به وجود رابطه میان فرم ادبی-اندیشگانی و ساختار اجتماعی بود، نشان می دهد که تناقض ها و تنش های درونی جایگاه اجتماعی روشنفکران به مثابه نخستین تولید کنندگان رویکرد تراژیک در ایران، نقشی کلیدی در صورت بندی چنین فرمی در ادبیات داستانی داشته و بر اساس فراز و فرودهایش، گونه های متفاوت از روایت تراژیک را پدید آورده است. می توان ابتدا نوعی تراژدی ناشی از شکست از مانع بیرونی را تشخیص داد که نسبت روشنفکر امیدوار به تغییر و خواهان حمایت اجتماعی را باز می نمود. اما پس از شکست های اولیه روشنفکران، تراژدی روایت سوژه به جان خود افتاده ای شد که خویش را مقصر ناکامی می شمرد. هم زمان الگویی از تراژدی هستی شناختی ظاهر شد که امکان رستگاری را ناممکن می دید. با تداوم شکست های تاریخی، اساس خواست تغییر به مثابه امر تراژدی آفرین فهمیده شد. در نتیجه الگویی از زیستن فاقد خیال رهایی روایت شد که تراژدی تکرار بود و نیز الگویی که نتیجه انحراف میل تغییر از ساحت واقعی به ساحت نمادین بود که در قالب تراژدی پسامدرن نمودار گشت.