رحمان مشتاق مهر - استاد دانشگاه شهید مدنی آذربایجان
یدالله نصراللهی - دانشیار دانشگاه شهید مدنی آذربایجان
علی حاجی زاده - دانشجوی دکتری زبان وادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

تاریخ ادب فارسی جاودانگی و تاثیرگذاری بیشتر مباحث ناب تعلیمی و عرفانی خود را درگونه های مختلف آن، ‎‎مدیون قالب شعری مثنوی است. قالب مثنوی به دلیل ویژگی ممتاز و بارز آن در قافیه پردازی، ‎‎یکی از پردامنه ترین قالب های شعر فارسی است. وبزرگترین شاهکارهای ادبی زبان فارسی در این قالب شعری سروده شده است. برای شناخت و احاطه کامل بر این منظومه ها و نیز بیان وجوه افتراق واشتراک آن ها بهترین راه، ‎‎پی بردن به فرم وساختار آن هاست. در پژوهش حاضر ضمن مطالعه‎ بیرونی مثنوی های دوره‎ مورد مطالعه، ‎‎به مطالعه‎ درونی این منظومه ها، یعنی؛ شکل و فرم حاکم برآنها پرداخته می شود. براین ‎اساس، ‎‎متن (کانون مرکزی) و پیرامتن ( دیباچه و خاتمه) مثنوی های بلند تعلیمی و عرفانی تا پایان سده‎ هفتم هجری مورد بحث وبررسی قرار می گیرند. هدف ما دراین نوشتار بررسی فرم وشکل حاکم برمتن و پیرامتن منظومه های بلند تعلیمی و عرفانی از حیث پای‎بندی آنها بر سنت های ادبی حاکم بر عصر شاعر است. نگارندگان با علم بر اینکه اثر ادبی به عنوان انگاره ای با وحدت سازمند، ‎‎وجود آغاز و میانه و پایان را مفروض می سازد، ‎‎می کوشند در پرتو بررسی عناصر پیرامتنی هفت مثنوی تعلیمی و عرفانی (حدیقه‎الحقیقه، ‎‎ ‎‎مخزن الاسرار، ‎‎منطق الطیر، مصیبت نامه، الهی نامه، ‎‎بوستان و مثنوی معنوی) کارکردهای متصور برای به کارگیری این پیرامتن ها را مورد مطالعه قرارداده و برجستگی های منحصر به فرد مثنوی مولانا را به عنوان سر-آمد مثنوی ها بیان کنند .

شکل شناسی, مثنوهای تعلیمی و عرفانی, سنت های ادبی, متن, پیرامتن