صالح فیاض - فارغ التحصیل دوره کارشناسی علوم راهنمایی و مشاوره دانشگاه فرهنگیان،پردیس شهیدرجایی سمنان

درمیان جنبش هایی که برای مبارزه با ظلم و ستم پادشاهان و حکام در ایران به وقوع پیوسته، فرقه اسماعیلیه بطوراعم و شعبه ایرانی آن، یعنی نزاریه به رهبری حسن صباح، دارای ویژگی های بسیار جالب توجه است. از جهت مقایسهبا جنبش های دیگر، تاثیری که این فرقه در جریانهای دینی، سیاسی و اجتماعی به جای گذاشته از لحاظ قوت،گستره،نفوذ،دوام و تطور و دگرگونی، فوق العاده قابل توجه است.پیچیدگی عملکردهای فدائیان اسماعیلی از یکسو و تناقض در گزارش تاریخ نگاران از سوی دیگر، شناخت واقعیسیمای فرقه اسماعیلیه را دشوار ساخته است و درنتیجه آن، چهره حسن صباح در هاله ای شگفت انگیز از افسانهپوشانده شده است.باوجود این، پژوهنده ای که شیفته افسانه سرایان نباشد، از میان انبوه گزارش های ضد و نقیض خواهد توانست خططویل، اما پرپیچ و خم واقعیت ها را دنبال کند و نتیجه ای را که می خواهد، بدست آورد.حسن صباح و تشکیلاتی که او به تمرکز و سازماندهی آن همت گماشت، پرورده علل و اسباب سیاسی، اجتماعی ودینی زمان خود بودند. قدرت آنها، شیوه های مبارزه آنها،آموزش و فراگیری آنها و بالاخره اوج و حضیض آنها همه وهمه در لحظه ها و گره گاه های مشخص تاریخی شکل گرفت .به برکت انبوهی و تنوع مدارک و اسناد، این فرازهای تاریخی را میتوان از افسانه و قصه سرایی جدا کرد.اسماعیلیان را باید از میان کوهی از دشنام و تحسین بیرون کشید و این کاری بس دشوار است.نویسنده این مقاله، به هیچ وجه مدعی نیست که در این مقاله به چنین توفیقی نائل آمده است. اما صادقانه کوشیدهاست تا شاید با حقایقی از این جنبش عظیم و شگفت انگیز آشنا شود.

حسن صباح،حشاشین،اسماعیلیه،نزاریه،سلجوقیان