مهرداد کاتبی - کارشناس ارشد ویرایش متون ادب پارسی
فرحناز کهن - دکترای تاریخ

در ایران باستان، واژه کتاب - در معنای وسیع کلمه - بر «کتاب مقدس» اطلاق می شده و صاحبان آیین، «صاحبان کتاب» بوده اند. خط و سواد نیز که لازمه کتابت و فهم متون دینی است، امری مقدس به شمار می رفته و از این رو در انحصار موبدان (روحانیون زرتشتی) قرار داشت (۲۷: ج ۱، ص ۷۲۰). ایرانیان باستان نوشته های خود را بر روی سنگ، کنده کاری می کردند یا روی الواح گلی، زرین و سیمین می نوشتند. گاه نیز از پوست دباغی شده گاو برای نوشتن استفاده می کردند. این سنت، یادگار دوران مهرپرستی ایرانیان بود و در آیین زرتشت نیز ادامه یافت، چنانکه اوستا نیز بر پوست گاو نوشته شده بود (۹: ۶؛۱۳: ج ۱، ص۳۰۲؛۵۰: ۸ - ۹). ابن ندیم در الفهرست به کتاب هایی از جنس پوست اشاره دارد که در ۲۵۰ق از دژ سارویه اصفهان بدست آمد و بسیار گندزا بوده که آن‎ها را برای آفت زدایی و پژوهش به بیت الحکمه بغداد فرستادند و او خود در ۳۴۲ق آن‎ها را دیده است (۶: ۴۳۸- ۴۴۰). حمزه اصفهانی نیز همین مطلب را تایید کرده و تعداد کتاب ها را پنجاه عدل (هر عدل برابر یک لنگه بار) می داند. اما چون پوست گاو در مکآن‎های مرطوب و متعفن گندزا می شد، پس ایرانیان از پوست درخت خدنگ استفاده می کردند که نرم و مقاوم بود و آن را «توز» می نامیدند، (۴۷: ج ۲، ص ۳۰۲۷)؛ ماده اصلی نوشتاری، الواح گلی یا سنگ نبشته بود.

کتاب، کتابت، استنساخ، ایران، تاریخ