عباس واعظ زاده
ابوالقاسم قوام

نظامی ­گنجوی (۵۳۰۶۱۴ق) با سرودن مثنوی­های پنج­گانه خود موسوم به خمسه/ پنج­گنج بنیان­گذار سنت خمسه­سرایی در ادبیات فارسی و به تبع آن ادبیات ترکی شد که تا هشتصد سال در ایران و دامنه نفوذ فرهنگ ایرانی (هند و عثمانی) به حیات خود ادامه داد. در این گستره زمانی و مکانی وسیع، ده­ها اثر با نام خمسه یا نام­های مشابه سروده ­شد. وجود این دسته از آثار که علاوه­بر نام مشابه، دارای ویژگی­های مشترکی نیز هستند، از وجود نوعی در ادبیات فارسی و ترکی به نام «خمسه» حکایت دارد. هدف ما در این مقاله شناخت قراردادهای این نوع ادبی براساس خمسه­های فارسی موجود است. برای این منظور، ضمن برشمردن خمسه­های موجود یا مذکور ادب فارسی در مناطق و دوره­های مختلف، به بررسی ویژگی­های این خمسه­ها پرداخته­ و قراردادهای اصلی و فرعی این نوع ادبی بیان شده است.

شعر فارسی, نظامی گنجوی, خمسه سرایی, خمسه, نوع ادبی