حافظ و سایه: مکالمه گرایی از ساخت متن تا ساخت اجتماع

ماجرای پایان ناپذیر سخن حافظ به معمایی هنری بدل شده است و از کندوکاو کلام او مضمون ها پرداخته اند و می پردازند؛ به ویژه غزل های هوشنگ ابتهاج (ه . ا. سایه) نظایر متنی و فرامتنی فراوانی از غزل حافظ در خود دارد که حاکی از گفت وگوی درونی و تاریخی با هنر و اندیشه ی حافظ است. هدف از این نوشتار، طرح منطق گفت وگویی و کاربرد نظریه ی ادبی-اجتماعی متن از میخائیل باختین در سنت جوابگویی شعر فارسی با مطالعه ی رویکرد ابتهاج به حافظ است که همچنین می تواند نقدی بر نظر برخی در باب سیر قهقرایی و سبک تقلیدی یا بازگشتی شعر ابتهاج باشد. در مجموع با بررسی سنت فوق بر پایه ی آرای ساخت گرایانی چون رولان بارت و ژولیا کریستوا، غزل های مکالمه بنیاد و نیز حافظانه ی سایه، تحلیل بینامتنی و گفتمانی می شود. اجمالا باید گفت که مکالمه گرایی ابتهاج از نشانه های متنی تا سطح اجتماع در نوسان است. از سویی ارجاع های بینامتنی او غالبا به محور همنشینی سخنش، از جمله بازتولید رمزگان زبانی، شیوه ی بیان و موسیقی شعر حافظ، محدود گشته است و از دیگر سو، گفتمان تاریخی او به ویژه در سه قطب جامعه، انسان و عشق، جدالی با سخن حافظ دارد.

Keywords:

Structuralism , Dialogism , Ghazal , Hāfiz , Ebtehāj , حافظ , ساختگرایی , سایه , منطق گفت وگویی , غزل