یاسین اسمعیلی - دانش آموخته ی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

کتاب مثنوی مولوی یکی از آثار عرفانی است که امروزه بخش­های شش­گانه­اش را با تعبیر دفتر از هم بازمی شناسیم. در این پژوهش این نکته بررسی می­شود که واحد شمارش این بخش­ها در دوره ی مولوی و در نظر شارحان مثنوی، به ترتیب تاریخی چه بوده است؟ آیا از همان آغاز واحد شمارش بخش­های مثنوی، دفتر بوده است یا مولانا و نزدیکانش غیر از بخش­بندی کتاب به صورت مشهور امروزی از تعابیر دیگر استفاده می­کرده­اند. بررسی سیر تاریخی نشان می­دهد که مولوی خود از تعابیر مختلفی ازجمله مثنوی و دفتر و... برای نامیدن بخش­های شش­گانه استفاده کرده و نکته ی قابل توجه این است که شاعر خود بخش های شش گانه را با یک نام خطاب نکرده است. نزدیکان و مریدان مولوی هم تعبیری واحد برای اشاره به بخش های شش گانه ی کتاب نداشته اند؛ اما قراینی در متون مربوط به زندگی مولوی هست که نشان می دهد برای اشاره به بخش های مثنوی معنوی، به تبعیت از مولانا از تعبیر مثنوی استفاده می کرده اند. سپهسالار و افلاکی اصطلاح مثنویات را برای اشاره به بخش های مثنوی به کار برده اند. با توجه به جمع بستن واژه ی مثنوی در مقام اشاره به بخش های مثنوی، این نکته بر ما روشن می شود که این واژه در نزد نزدیکان مولوی به منزله ی اصطلاحی خاص برای نامیدن بخش های شش گانه ی مثنوی بوده است. شارحان مثنوی هم اتفاق نظری درباره ی نامیدن بخش های مثنوی معنوی ندارند. از قرن یازدهم به بعد تعبیر عام دفتر به عنوان تعبیری خاص برای شمارش بخش های مثنوی به کار رفته است، همچنان که نام عام مثنوی   که نام یکی از قالب های شعر فارسی است، خاص کتاب مولوی شده است.

دفتر, دفترهای شش­گانه, شروح مثنوی, مثنوی, مثنویات, مولانا