داوود مختاری - ۱- دانشیار، گروه پژوهشی جغرافیا دانشگاه تبریز

در این مقاله نقش فعالیتهای زمین­ساختی در سامانه رودخانه­ای و ایجاد فضای رسوبگذاری برای رسوبات پلیوکواترنری دامنه جنوبی رشته کوهستانی میشوداغ به عنوان بخش مهمی از سامانه فرابوم فروبوم شمال دریاچه ارومیه در شمال باختری ایران، مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه عملکرد این فعالیت­ها به همراه سایر فرآیندهای محیطی و زمین ریخت­شناسی، تحمیل ساز و کارهای کنترلی متعدد بر چگونگی رسوبگذاری در محیط­های رسوبی منطقه بوده است. بررسی­های انجام شده بر روی رسوبات پلیو- کواترنری منطقه از طریق تفسیر نقشه­های زمین­شناسی و توپوگرافی، عکس­های هوایی و به ویژه بازدیدهای میدانی، حاکی از وجود چندین مرحله فرگشتی در سامانه­های رسوبگذاری بخش­های مختلف منطقه می­باشد. بر این اساس، پنج دوره فرگشتی برای رسوبات فوق با عناوین رسوبات کنگلومرای نیمه متراکم، Qt۱، Qt۲، Qt۳و Qt۴ طرح شده است و در هریک از آنها نقش فعالیت­های زمین­ساختی در ایجاد فضای رسوبگذاری مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس نتایج این پژوهش، سیمای توپوگرافی و زمین­ریختی فعلی منطقه به شدت از فعالیت­های زمین­ساختی کواترنری متاثر شده است و بر طبق شواهد موجود فعالیت­های زمین­ساختی کواترنری مهمترین  نقش را در ایجاد فضای رسوبگذاری و شکل­گیری شبکه آبراهه­ای  ناموافق داشته­اند. سابقه تشکیل شبکه رودخانه­ای ناموافق با ساختار زمین­شناسی منطقه به دوره بعد از کوهزایی پاسادنین و قبل از شروع رسوبگذاری واحد Qt۱ بر     می­گردد. با توجه به این که شواهدی مبنی بر حرکات بالاآمدگی در هسته اصلی کوهستان در دوره­های اخیر زمین­شناسی و به ویژه در کواترنری وجود ندارد، لذا  باید دلیل افزایش تدارک رسوبی رودخانه­ها و بجاگذاری رسوبات کواترنری گسترده منطقه را در عوامل دیگری غیر از    فعالیت­های زمین­ساختی مانند تغییرات اقلیمی جستجو نمود. با این حال شواهد ژئومورفولوژی مبتنی بر ویژگی­های سامانه­های رودخانه­ای منطقه، حاکی از پائین رفتن بستر دریاچه ارومیه در اثر عملکرد گسل شرفخانه در پلئیستوسن پایانی و هولوسن است که همزمان با اثر تغییرات اقلیمی، افت سطح آب دریاچه ارومیه را سبب شده است. در مجموع، این مقاله مطالعه­ای موردی را که می­تواند به درک چگونگی برگشت چشم انداز در نواحی فعال زمین ساختی بیانجامد، در اختیار می­گذارد.

تحلیل های زمین ساخت- رسوبی, رسوبات پلیو- کواترنری, رسوبات رودخانه ای, شبکه آبراهه ای ناموافق, فضای رسوبگذاری, دامنه جنوبی میشوداغ, شمال باختری ایران