حمیدرضا خان محمدی - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه قم، قم، ایران.
محمود مهرآوران - . دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه قم، قم، ایران

فخرالدین عراقی شاعر عارف سده هفتم، اشعار و لمعات خود را با درون­مایه عشق سروده و نگاشته است. این پژوهش به روش تحلیل گفتمان انتقادی نرمن فرکلاف، غزلیات، رباعیات، عشاق نامه و لمعات عراقی را در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین کاویده و در پی آن است که بداند عراقی تحت تاثیر کدام گفتمان­ها و سویه­های قدرت قرار دارد و سهم او در بازتولید یا مبارزه با آن­ها چه میزان است. ازاین رو در سطح توصیف پس از یافتن سر نخ­ گفتمان­ها، به کمک آن­ها به گفتمان­کاوی و تاثیر و تاثر عراقی پرداخته ایم. در شعر عراقی، پرکاربرد­ترین واژه و مضمون، عشق است. حاکمیت جملات مجهول از بی­صدایی عاشق و میدان­داری عشق خبر می­دهد. پررنگ­ترین نمود عشقش، «درد فراق» است. عراقی، تحت حاکمیت ضمیر «توی» (معشوق) نامعین است که «من» او را تابعی از «او» (معشوق) کرده است. در بافت موقعیتی، هجوم مغول و ظهور ابن عربی، علمی و عملی و علنی­ترشدن گفتمان عراقی را در پی ­داشت و بستری شد تا بی­ محابا­تر، از عشق به معشوق ازلی، دم زند و جان­مایه شعر، به­ویژه لمعات را بر پایه وحدت وجود نهد. در بینامتنی، تحت تاثیر گفتمان آیاتی از قرآن، اندیشه­ های وحدت وجودی ابن عربی و جمال­گرایانی چون احمد غزالی است. در قلندرمنشی، با تهور بیشتر میراث­دار سنایی و عطار است. بنیادی­ترین نظرگاه تقابلی عراقی، گفتمان عشق­ محور در برابر زهدمدار است. همین رویه به دلیل ماهیت انفعالی زبان و بیانش، در راستای تثبیت ساختار نهاد قدرت حاکم عمل کرده است.

تحلیل گفتمان انتقادی, فرکلاف, شعر عراقی, عشق, عرفان