نجمه هادی - بخش گیاهان دارویی و محصولات فرعی- موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور- سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی
راضیه عظیمی - هیات علمی موسسه جنگلها و مراتع کشور
مهدی یحیی زاده - استادیار, موسسه تحقسقات جنگلها و مراتع کشور
مریم مکی زاده تفتی - بخش تحقیقات گیاهان دارویی و محصولات فرعی، موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی
سمیه فکری قمی - موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران
سیمین محیط - گروه علوم باغبانی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه گیلان

سابقه و هدف: بابونه (Matricaria chamomilla L.) به دلیل کاربرد فراوان در صنایع مختلف غذایی، دارویی و آرایشی-بهداشتی از گیاهان دارویی مهم به شمار می رود. خواص بیولوژیک بابونه به اجزای اسانس، به ویژه کامازولن و آلفا-بیزابولول اکسید A و فلاونوئیدهای آن، به ویژه آپیژنین و لوتئولین نسبت داده می شود. ارزیابی جمعیت های گیاهی خودرو متعلق به مناطق مختلف جغرافیایی در محل (بررسی نمونه های خودرو) و خارج از محل (بررسی نمونه های خودرو در شرایط زراعی)، برای به نژادی گیاه و گزینش ژنوتیپ های امیدبخش گام بسیار مهمی است. از سویی کشت و اهلی کردن گیاهان خودرو در شرایط زراعی موجب بهبود عملکرد گیاه شده و از برداشت بی رویه و انقراض گیاه جلوگیری می کند. در این پژوهش به بررسی تنوع کمی و کیفی اسانس برخی جمعیت های خودرو بابونه و کاشته شده همین جمعیت ها در شرایط زراعی پرداخته شد.مواد و روش ها: گل و بذر ۱۵ جمعیت خودرو بابونه از رویشگاه های طبیعی کشور شامل ۱۲ جمعیت از استان خوزستان (Kh۱-۱۲)،۲ جمعیت از استان فارس (F۱-۲) و ۱ جمعیت از استان بوشهر (F۳) در سال ۱۴۰۰-۱۳۹۹ جمع آوری گردید. گل ها برای اسانس گیری و بذرها برای کشت در مزرعه در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی (تیمار= ژنوتیپ) با ۳ تکرار استفاده شدند. مزرعه تحقیقاتی واقع در ایستگاه تحقیقات البرز وابسته به موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور (استان البرز) به عنوان محل کشت بدون اضافه کردن هیچ کودی به خاک در نظر گرفته شد. بذرها با فواصل ۱۵ سانتی متر بین خطوط کاشت و ۱۵ سانتی متر بین بوته ها روی خطوط کاشت به صورت مستقیم کاشته شدند (فروردین ۱۴۰۱). آبیاری به صورت قطره ای و وجین علف های هرز به صورت مکانیکی انجام شد. برداشت دستی گل ها همراه با کمتر از ۵ سانتی متر دمگل در مرحله بیشتر از ۷۰% گلدهی انجام شد. اسانس گل های سایه-خشک به روش تقطیر با آب (دستگاه کلونجر) به مدت ۳ ساعت استخراج شد و آنالیز کمی و کیفی آنها با استفاده از دستگاه های گاز کروماتوگرافی و گاز کروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی انجام شد.نتایج: نتایج نشان داد، هیدروکربن های سسکوئی ترپن، سسکوئی ترپن های اکسیژنه و دی استیلن ها بیشترین درصد ترکیبات اسانس در هر دو گروه نمونه های خودرو و کاشته شده را تشکیل می دادند. دو ترکیب مهم اسانس بابونه شامل کامازولن (از هیدروکربن های سسکوئی ترپن) و آلفا-بیزابولول اکسید A (از سسکوئی ترپن های اکسیژنه) در گیاهان کاشته شده بیشتر از نمونه های خودرو بودند. در نمونه های خودرو، بیشترین میزان (%) کامازولن (۵.۳%) و آلفا-بیزابولول اکسید A (۲۱.۵%) به ترتیب در جمعیت های Kh۸ و Kh۴ و در نمونه های کاشته شده، بیشترین میزان کامازولن (۱۱.۱% و ۱۱.۰%) به ترتیب در جمعیت های Kh۷ و Kh۳ و بیشترین مقدار آلفابیزابولول اکسید A (۳۲.۳%) در جمعیت F-۲ به دست آمد. به طور کلی، اجزای عمده اسانس (%) در جمعیت های کاشته شده و خودرو شامل آلفا-بیزابولون اکسید A (خودرو: ۴۰.۱% (F۱) تا ۶۴.۵% (Kh۳) و کاشته شده: ۲۹.۸% (F۲) تا ۵۶% (Kh۳))، آلفا-بیزابولول اکسید A (خودرو: ۵.۸% (Kh۵) تا ۲۱.۵% (Kh۴) و کاشته شده:۱۰.۳% (Kh۳) تا ۳۲.۳% (F۲))، E-بتا-فارنزن (خودرو: ۶.۱% (Kh۳) تا ۲۳.۳% (Kh۸) و کاشته شده: ۶.۹% (Kh۱) تا ۱۵.۶% (F۳))، Z-اسپیرو اتر (خودرو: صفر (F۱) تا ۱۶.۱% (Kh۱) و کاشته شده: ۹.۱% (Kh۷) تا ۱۵.۱% (Kh۱۳)) و کامازولن (خودرو:۱.۶% (Kh۶) تا ۵.۳% (Kh۸) و کاشته شده: ۴.۷% (Kh۶) تا ۱۱.۱% (Kh۷)) بودند. همچنین، درصد اسانس با تفاوت قابل ملاحظه ای در نمونه های کاشته شده (۰.۹% (Kh۵) تا ۱.۴% (Kh۱۳)) بیشتر از خودرو (۰.۱% (Kh۶) تا ۰.۵% (Kh۱۰)) بدست آمد.نتیجه گیری: نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد، با کشت نمونه های خودرو بابونه در شرایط زراعی و کنترل آب و مدیریت های زراعی، می توان اسانسی با کمیت و کیفیت مطلوب نسبت به نمونه های خودرو داشت.

بابونه (Matricaria chamomilla L.), جمعیت های گیاهی وحشی, زراعی کردن, اسانس, کامازولن