محمدجواد جمالی

تاریخ نگاری در حکومت های صفوی و عثمانی در فاصله قرون دهم تا دوازدهم هجری قمری رونق گرفت و به صورت یکی از دستاوردهای مهم فرهنگی دو دولت صفوی و عثمانی در آمد. تاریخ نگاران و مورخان ایرانی و ترک از سیاست های حمایتی صفویان و عثمانیان بهره بردند و تواریخ متعدد عمومی، سلسله ای، و پادشاهی را به نگارش در آوردند. صرف نظر از برخی تفاوتهای به نظر می رسد از منظر سبک، محتوا، روش، و موضوع تاریخ شباهت های فراوانی بین تاریخ نگاری ایرانی عصر صفوی و تاریخ نگاری در دولت عثمانی دیده می شود که می توان از آن به تاثیر تاریخ نگاری ایرانی در تاریخ نگاری عثمانی یاد کرد. این مقاله نگاهی اجمالی به جریان تاریخ نگاری در دو دولت عثمانی و صفوی با تاکید بر اثر گذاریها، تفاوت ها و شباهت ها در قرن دهم تا دوازدهم دارد. مورخین جهت مرتب سازی وقایع از نظام های گاهشماری رایج بهره می گرفتند تا به وقایع خود بعد زمانی بخشیده و به اصطلاح انها را تاریخگذاری کنند. الگوهای تاریخگذاری وقایع و انگیزه های پشت پرده انها مسئله تحقیق حاضر است. زمینه این تحقیق تاریخنگاری سلسله ای عصر صفوی است، که در آن می توان سامانه های مرتب سازی وقایع را به دو دسته اصلی موضوعی و سالنگاری تقسیم کرد. نگاه ما به دنبال تحولاتی است که در این دوره تاریخی در شیوه های تاریخگذاری رخ داده است و تاریخ های موضوعی از منظر موضوع این تحقیق تغییری رانشان نمی دهند. پس تنها سالنگاری، که خود به سه شاخه فرعی (عصری، چرخه ای، جلوسی) تقسیم می شود محل توجه خواهد بود. در تحلیل روشهای سالنگاری خواهیم دید که می توان رابطه معناداری میان روشهای تاریخگذاری سالنامه ای و مقام و موقعیت شاه در منظومه فکری جامعه صفوی یافت، یا مورد تایید قرار داد. همانطور که احتمالا حجم تاریخ های تولید شده در این عصر نیز تا حدی تابع همین عامل است: یعنی با مطلق شدن قدرت شاه، از تعداد و شاید نیاز به تاریخنگاری کاسته می شود و در عوض بر آثاری داستانی که به ستایش شاه می پردازند افزوده می شود. به این منظور ابتدا اصولی که مورخین صفوی برای مرتب سازی وقایع برگزیده اند بررسی می شود. سپس به معرفی روشهای اصلی تاریخگذاری سالنگارانه در این دوره و توزیع تاریخی آنها پرداخته می شود.

تاریخ نگاری، صفویان، عثمانیان، مورخان.