مهدی کمالی - watershed management, University of Agricultural Sciences and Natural Resources, University of Tehran
حسین آذرنیوند - Department of Revitalization of Dry and Mountainous Areas, Faculty of Natural Resources, University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Tehran University
آرش ملکیان - Department of Arid and Mountainous Areas, Faculty of Natural Resources, University of Agricultural Sciences and Natural Resources, Tehran University
جمال مصفایی - Soil Conservation and Watershed Management Research Institute, Agricultural Research,Education and Extension Organization (AREEO)

چکیده مبسوط: مقدمه و هدف: حوزه آبخیز به عنوان یک واحد برنامه ریزی و مدیریتی با لحاظ تمام ابعاد اقتصادی-اجتماعی، فیزیکی، بوم شناختی، فنی و سازمانی، موردقبول جامعه علمی قرارگرفته است که به دلیل تنش های وارده به ویژه در اثر تغییرات اقلیمی و فعالیت های انسانی در حال آسیب دیدن و تخریب می­باشد. به نحوی که تغییر اقلیم، تغییر کاربری اراضی، آسیب به تنوع زیستی، افزایش رو به رشد هدر رفت منابع آب وخاک و بسیاری از مسائل دیگر دلالت بر دخالت نابجای انسانی دارد. بر همین اساس، مدیریت موثر حوزه های آبخیز نیازمند درک ارتباطات بین اجزای مختلف سامانه آبخیز و لحاظ پویایی آن برای حصول خروجی مطلوب است. ازاین رو اصولی ترین گام در طرح­ های مدیریت آبخیز شناخت آسیب ­های حوزه آبخیز و بررسی دلیل آن­ها و درنتیجه شناسایی راهکارهای اصلی مدیریتی است؛ بنابراین پیش از تدوین برنامه­ های کاری، بررسی ریشه آسیب­ ها و تعیین راه­کارهای مدیریتی ضروری می­باشد. مواد و روش­ ها: این پژوهش به دنبال تعیین پاسخ ­های مدیریتی با استفاده از رویکرد DPSIR می­باشد که در ابتدا مشکلات حوزه آبخیز شناسایی و سپس نسبت به ارائه پاسخ های مدیریتی اقدام شده است. در این رویکرد  با بررسی مولفه های نیروهای محرکه، فشار، وضعیت، اثر، پاسخ و ارتباط بین آن ها، اولویت­ بندی مولفه ها با تهیه و تکمیل پرسش­نامه طیف لیکرت مبتنی بر یک مطالعه توصیفی- تحلیلی بر پایه­ مطالعات کتابخانه ­ای، تشکیل جلسه با کارشناسان و خبرگان، طرح پرسش، بحث، تبادل نظر، بازدید از منطقه، برگزاری جلسات با آبخیزنشینان، شوراها و دهیارها و استفاده از آزمون فریدمن صورت پذیرفته است. یافته­ ها: یافته ها در این تحقیق نشان دهنده آن است که پنج نیروی محرکه موثر در حوزه آبخیز باعث ایجاد ۱۲ فشار تاثیرگذار در حوضه بوده که باعث به وجود آمدن چهار وضعیت با نه اثرگذاری مهم شده که ۱۸ پاسخ را به همراه داشته است. نتیجه حاصله نشان می دهد که از پنج نیروی محرک تاثیرگذار در حوزه آبخیز، توسعه باغات و کشاورزی و تغییرات اقلیمی به ترتیب با میانگین رتبه ۳/۷۴ و ۳/۱۶ مهم ترین و تاثیرگذارترین مولفه هایی هستند که باعث ایجاد فشار بر حوضه و کاهش پوشش گیاهی طبیعی عرصه می شوند. استفاده مفرط از مراتع، بهره برداری مفرط از آب وخاک فشارهای مهمی بوده که منجر به افزایش فرسایش، سیل خیزی و همچنین کاهش آبدهی منطقه می شوند که پیامدی ازجمله کاهش تولید علوفه، تخریب زیستگاه و افزایش هزینه های زندگی جوامع حاضر در حوزه آبخیز را به دنبال خواهند داشت؛ بنابراین پاسخ به این مولفه ها ازجمله پیامد و فشارها و اعمال مدیریت سازگار می تواند نتایج امیدوارکننده ای در بهبود وضعیت حوزه آبخیز و جوامع حاضر داشته باشد. نتیجه ­گیری: نتایج حاصله ارائه پاسخ هایی چون در نظر گرفتن برنامه های آموزشی و ترویجی فرهنگ منابع طبیعی، اشتغال زایی و ایجاد شغل های جایگزین، اقدامات آبخیزداری در سطح آبخیز با میانگین رتبه ۱۲/۷ و ۱۲/۱۶ و ۱۲/۰۴ مهم ترین نتایج در این پژوهش بوده است.

Climate change, Driving forces, DPSIR, Scenario development, Watershed management., پیشران ها, تغییرات اقلیمی, سناریو سازی, مدیریت حوزه آبخیز, DPSIR