عبدالله محمدی پارسا - دانشجوی دکتری دانشگاه معارف قم
حسن سعیدی - استادیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه شهید بهشتی

پژوهش و تحقیق در خصوص مسئله ابلیس همواره برای متفکران، اهمیت فوق العاده ای داشته است و در این میان، عارفان مسلمان با رویکرد تاویلی و برداشت هایی بر پایه معرفت ذوقی و شهودی و با بیانی رمزی و شطحی جایگاه منحصر به فردی را به خود اختصاص داده اند. رویکرد مبتنی بر قبول جبر و اراده ازلی در شقاوت ابلیس و نافرمانی او در سجده بر آدم(ع)، رویکردی است که برخی عارفان اسلامی، به ویژه پیروان مکتب سکر، به جهت توجیه نافرمانی وی، بدان پرداخته اند. از آنجاکه زایش اندیشه نمی تواند صرفا مرهون تلاش خالص نظری باشد و همواره از مبادی و عوامل برون متنی نیز متاثر است، به نظر نویسنده دست کم می توان چهار مبدا برای شکل گیری این نظریه در میان برخی عارفان اسلامی برشمرد که عبارت اند از: ۱. اعتقاد به جبر اشعری، ۲. اعتقاد به وحدت شخصیه وجود، ۳. استفاده از ظواهر آیات، ۴. تمسک به برخی اخبار و روایات. در این مقاله با بیان نمونه هایی از این رویکرد در آثار منثور و منظوم عارفانی چون منصور حلاج، احمد غزالی، عین القضات همدانی، رشیدالدین میبدی و عطار نیشابوری، به تبیین ریشه ها و مبادی یادشده و سپس به نقد و بررسی آنها می پردازیم.

ابلیس, تصوف, جبر, جبر اشعری, شیطان, عرفان