محسن قاسم‎پور - دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان
ابوطالب مختاری هاشم آباد - دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان

عرفا و صوفیه به تاویل و باطن قرآن توجهبسیار کرده اند. از این رهگذر، برداشت های ویژه ای از آیات قرآن دارند و مبانی نظری و سیروسلوک عرفانی خود را با آن سنجیدهاند. ازجمله، نظام نیشابوری -ادیب و عارف سده هشتم یا نهم قمری- در غرائب القرآن و رغائب الفرقان آیاتی از قرآن را، پس از تفسیر، تاویل کرده است؛ گرچه در این کتاب، او از مبانی اعتقادی و روش «تاویلات نجمیه» اثر پذیرفته که نجمالدین رازی نگاشته است، عارف نامی سده هفتم که به دایه شهرت داشت. نیشابوری خود نیز به این اثرپذیری اشاره میکند و میگوید تاویلهایی را از میان گفتههای رازی انتخاب کرده است که به امکان «جمع» نزدیکتر باشد، تاویلهایی که در آن جنبه های ظاهری و باطنی آیات قران، هر دو، در نظر گرفته شده است. او نوشتههای رازی را با روشهای گوناگون تلخیص می کرد، تغییرات ادبی یا محتوایی در آن میداد و  گاه، مطالبی را بدان میافزود. وی آیاتی را از دیدگاه خود تاویل کرده است، اما حتی این تفسیرهای مستقل هم در چارچوب مبانی و روش تاویلی عارفانی مانند نجم الدین رازی قابل ارزیابی است. نیشابوری با ادبیات عرب بهخوبی آشنا بود و ذوق عرفانی بسیاری داشت. بدینترتیب، بررسی تطبیقی تاویل در آثار این دو دانشور میتواند نگرشی تازه به گفتههای آنان به وجود آورد؛ در این مقاله، با روشی توصیفی وتحلیلی، این تاویلها را بررسی کردهایم.

تاویل اشاری, تاویل عرفانی, نجمالدین رازی, نظام نیشابوری