مرتضی طباطبائیان نیم آورد - دانشچوی کارشناسی ارشد فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اصفهان
نفیسه اهل سرمدی - استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اصفهان

صدرالمتالهین مطابق با مبانی خود در بحث وحدت و کثرت، و طرح وحدت تشکیکی وجود، به ارائه تفسیری عمیق از حدیث شریف «لاجبر و لاتفویض بل امر بین امرین» می پردازد. در این نظر که تقریر آن با عنایت به معنای «مرتبه» در حکمت صدرایی شکل می گیرد فعل انسان در انتسابی حقیقی هم به خود او و هم به خدا منسوب است. شاهکار صدرا در این بحث این است که او اختیار عین جبر و جبر عین اختیار را برای انسان به تصویر می کشد. در دیدگاه صدرا انسان در افعال اختیاری خویش نیز مجبور است؛ ولی این جبر، موکد اختیار است و نه منافی آن. در نظر او بر خلاف نظر حکما اولا خداوند علت بی واسطه افعال است نه علت بعید. ثانیا جبر و اختیار و به  عبارتی تشبیه و تنزیه در منتها درجه خود با یکدیگر قابل جمع اند. تشبیه صدرا از قول حکما به آب ولرم و از قول خودش به جسم فلک، روشنگر این طرح است.

صدرالمتالهین, جبر, اختیار, وجود رابط معلول, امر بین امرین