سید مصطفی حسینی - دانش آموخته دکتری رشته تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران
محسن معصومی - دانشیار، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران

پس از استیلای عرب ها بر ایران و فروکش پایداری های محلی، از سده دوم هجری ایرانیان جنبش هایی را علیه زمامداران عرب برپا کردند که به باور عده ای از پژوهشگران، هدف رهبران آن، دستیابی به استقلال ایران و احیاء دین زرتشتی بود. حال، پرسش پژوهش حاضر این است که اگر این قیام ها با انگیزه ملی و از سر وطن دوستی و استقلال خواهی بود، موبدان که حافظان دین زرتشت و فرهنگ و آداب ایرانی در غیاب شاه بودند، چه عکس العملی به این قیام ها داشتند؟ این پژوهش نشان داد که جنبش های ایرانیان، بیشتر جنبه اجتماعی و اقتصادی داشت و اغلب برپاکنندگان و شرکت کنندگان، از موالی و پیروان فرق زرتشتی از جمله به آفریدیه و خرم دینی (نومزدکیان) و بعضا با عقاید التقاطی ای بودند که موبدان، آنان را به سبب ایجاد بدعت در دین، کفرآمیز و با از بین بردن اتحاد و انسجام داخلی برای جامعه زرتشتی، زیان مند و خطرناک می دانستند؛ از این رو ضمن اعلام بیزاری و همراهی نکردن، به مقابله با آنان نیز برخاستند.

جنبش های ایرانی, زرتشتیان, فرق زرتشتی, خرم دینان, موبدان