نسا جودی - دکتری باستان شناسی پیش از تاریخ، موسسه فرهنگی موزه های بنیاد، موزه زمان.
میثم نیکزاد - دکتری باستان شناسی پیش از تاریخ، پژوهشگر آزاد

با توجه به اینکه باستان­شناسی به مطالعه گذشته می پردازد، زمان یکی از مفاهیم اساسی مطالعات باستان­ شناسی را تشکیل می دهد. گرچه از اواخر قرن نوزدهم میلادی با شکل ­گیری مباحث تاریخ گذاری و گاهنگاری، باستان­ شناسان همواره به زمان و اندازه ­گیری آن توجه خاصی داشته ­اند، اما در دهه ۱۹۸۰ میلادی بود که بحث­ های نظری درباره زمان در باستان ­شناسی شکل گرفت که در نهایت منجر به شکل­ گیری بحث «چشم­ انداز­گرایی زمان» در مطالعات باستان شناسی گردید که به دنبال پاسخ برای پرسش ­هایی نظیر اینکه «مردمان گذشته چگونه زمان را درک کرده؟» و یا «چگونه گذشته را به یاد می ­آورده­ اند؟» بود. این مباحث با شکل ­گیری و گسترش «باستان ­شناسی شناختی» و برقراری ارتباط بین حافظه جمعی/اجتماعی و درک زمان باعث شد که مساله «زمان» از منظر توانایی­ های شناختی انسان از دیدگاهی تطوری نیز مورد پژوهش قرار گیرد. در پژوهش حاضر نگارندگان با مروری بر مطالعات صورت گرفته درباره «باستان­ شناسی زمان» مباحث نظری مطرح شده درباره آن، سعی می­ کنند جنبه­ های مختلف درک زمان توسط مردمان پیش از تاریخ، خاصه دوره ­های پارینه سنگی و نوسنگی را بررسی نمایند. پرسش اصلی این پژوهش عبارت است از اینکه مردمان گذشته زمان را چگونه درک، یادآوری، نشانه­ گذاری و اندازه­ گیری می­ کرده­ اند؟ برای پاسخ به این پرسش نگارندگان از داده­ های باستان­ شناسی و مردم­ شناسی استفاده کرده و «زمان­ آگاهی» گروه­ های انسانی را در بعد نشان­گذاری زمان، یادگیری، دوراندیشی و آینده ­نگری، یادآوری گذشته، مرگ­ آگاهی و تخصیص زمان در فعالیت­ های روزمره را بررسی کرده­ اند. نتایج پژوهش نشان می­ دهد که گونه انسان دو جهش شناختی را در عصر پارینه­ سنگی تجربه نموده که این جهش­ ها باعث تغییر بنیادی در نگرش انسان به محیط اطراف و درک و یادآوری زمان گردیده است. در عصر نوسنگی اهلی ­سازی دام و گیاه و یکجانشینی به کلی درک انسان از زمان را دستخوش تغییرات بنیادی نمود که این تغییرات بنیادی باعث شکل گیری معماری یادمانی، الگوی استقراری، سنت های تدفین پیچیده، فرهنگ مادی متفاوت و فعالیت ­های آیینی پرتکلف گردید. به­ طور کلی انسان در عصر پارینه سنگی و نوسنگی بر اساس فعالیت­ های روزانه، اجتماعی و آیینی زمان را نشانه­ گذاری می­ کرده است.

زمان, زمان آگاهی, باستان شناسی شناختی, پارینه سنگی و نوسنگی