کژال فداکار - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران
رضا صادقی شهپر - دانشیار زبان و ادبیات فارسی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران

تحلیل گفتمان انتقادی، آشکار ساختن افکار و ایدئولوژی های پنهان در یک متن (گفتمان) است. یکی از نظریه پردازان تحلیل گفتمان انتقادی «تئو ون لیوون» است که نظریه ی «کنشگران اجتماعی» و «کنش - واکنش های اجتماعی» او در پی مشروعیت بخشی یا مشروعیت زدایی برخی کنشگران، کردارها و اهداف آنان است. بنابراین شیوه های مشروعیت بخشی به یک امر یا مشروعیت زدایی از آن، اساس این نظریه است. چهار راهکار اصلی مشروعیت بخشی و مشروعیت زدایی به گفتمان عبارت است از: ۱-اعتباربخشی، ۲- ارزش گذاری اخلاقی، ۳- عقلانی کردن و ۴- اسطوره سازی. هریک از این چهار شیوه، اشکال متنوعی دارند و در این پژوهش، اشعار ملک الشعرا بهار و حاجی قادر کویی از دیدگاه شیوه های مشروعیت بخشی و مشروعیت زدایی به گفتمان بررسی شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که بسامد مشروعیت زدایی در اشعار بهار و حاجی قادر کویی بیشتر از مشروعیت بخشی است. الگوهای عمل در اشعار بهار و حاجی قادر، قرآن و آیات قرآنی، شاهان باستانی و گذشته ی افتخارآمیز ایران باستان و نیز برخی کشورهای متمدن هستند. بهار و حاجی قادر با ذکر سخنان پیامبر (ص) و بزرگان ایران باستان از طریق اعتبار بخشی، با الگو قرار دادن قرآن و بزرگان دینی و شاهان ایران باستان و انتقاد از کشور و اعضای هیات حاکمه، از حکومت وقت مشروعیت زدایی کرده اند. همچنین هر دو به اسطوره های پهلوانی و قهرمانی ایران اشاره می کنند تا علاوه بر ایجاد روحیه ی مبارزه در مردم، از حکومت مشروعیت زدایی کرده باشند.

تحلیل گفتمان, مشروعیت بخشی, مشروعیت زدایی, ون لیوون, ملک الشعرا بهار, حاجی قادر کویی