فرزانه ایراندوست آذر - وزارت آموزش و پرورش
آرش مشفقی - دانشیار ، ادبیات و زبان فارسی ، دانشگاه آزاد اسلامی ، بناب ، ایران

مقوله جبر و اختیار در طول تاریخ تفکر بشری از موضوعات مناقشهبرانگیز بوده است. در تمدن های گذشته گرایشبه جانب تقدیرگرایی و جبرباوری بوده است و این عامل ریشه در نگرش خاص آنان داشت و از باورهای غیرعقلانیآنان در مورد دخالت نیروهایی ماورایی در سرنوشت انسان، نشات می گرفت. خردگرایی مدرن که ریشه در تمدنجدید داشت، با اصالت دادن به خرد انسانی و اراده و اختیار آدمی، خط بطلانی بر این باورها کشید و انسان را درسرنوشت خود و تغییر آن صاحب اختیار و آزادی دانست. شعر فارسی و فرهنگ ایرانی نیز در گذشته بیشتر تقدیرگراو جبرباور بود؛ ولی شاعران مدرن معاصر در شعر، تمایلات خود به اختیارگرایی و پذیرش اراده و آزادی انسان رامورد تاکید قرار دادند. با این همه در شعر این شاعران نیز مظاهر جبرباوری را که میراث تفکر پیشامدرن است،می توان دید. پژوهش حاضر تلاش دارد تا کشاکش بین جبرباوری و تقدیرگرایی و اعتقاد به آزادی و اختیار و ارادهرا در شعر نیما، شاملو، اخوان و شفیعی کدکنی مورد پژوهش منتقدانه قراردهد و نمودهای این دوگانگی و کشاکشبین این دو سوی خردگرایی و خردستیزی را آشکار کند. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به این موضوعپرداخته و نتیجه پژوهش، کشمکش و دوگانگی در برخورد با مقوله جبر و اختیار را در شعر این شاعران مشخصمی سازد. نتیجه پژوهش حاضر نشان از غلبه جبرستیزی در شعر این شاعران دارد؛ با این حال شکست های فردی واجتماعی و تاثیر از سنت فکری و فرهنگی، سبب نمود مظاهر جبرباوری نیز در شعر این شاعران بوده است.

خردگرایی مدرن، جبرگرایی، تقدیرباوری، اختیار، آزادی