سمیه امیدواری - استادیار گروه معماری دانشگاه علم و هنر، یزد، ایران. s.omidvari@sau.ac.ir
مهدی باصولی - استادیار، گروه گردشگری، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه علم و هنر، یزد، ایران. basouli@sau.ac.ir
الهام امیدواری - کارشناسی ارشد معماری، مدرس دانشگاه علم و هنر، یزد، ایران. e.omidvari@yahoo.com

محراب یکی از عناصر کالبدی و فضایی مهم در معماری مساجد می باشد که ظهور و تجلی آن از قرون اولیه اسلامی در مساجد رواج داشته است. به رغم تصور عمومی در باره شکلگیری محراب از دوران اسلامی، فرضیههای متفاوتی در باره پیشینه تاریخی این عنصر فضایی مطرح بوده است. مطالعه پیشینه تاریخی و سیر تحول محراب در ادیان مختلف بیانگر آن است که  این عنصر فضایی یکی از مکان های مقدس و خاص در بناهای دینی و مذهبی در سرزمین های مختلف و دارای کارکردهای متفاوت بوده و متناسب با کارکرد خود، نام های مختلفی را به خود اختصاص داده است. برخی مستندات، محراب را تحول یافته عناصر فضایی مذبح و یا مهرآب میدانند که از نقاط برجسته بناهای مذهبی در دوران قبل از اسلام بوده است و نمود آن در معابد، کنیسه ها، کلیساها و بسیاری مکان های مقدس وجود داشته است. با گذر زمان و ظهور اندیشه اسلامی این عنصر فضایی واجد کارکرد معنایی جدیدی می شود و در بناهای اسلامی به شکل محراب ظهور مییابد. به رغم اندیشه مذکور، جمعی از صاحبنظران این عنصر را خاص معماری اسلامی و آن را واجد تمایزی آشکار با مذبح و مهرآبه های خارج از حوزه جهان اسلام دانسته اند. این مقاله با روش تحقیق تاریخی-تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای به پژوهش بر روی این موضوع پرداخته و با بررسی و نقد دیدگاه های مختلف؛ عنصر محراب را حاصل سیر تحول عناصر کالبدی و فضایی قبل از اسلام می داند که با ظهور دین جدید توانسته صورت جدیدی به خود بگیرد و در معماری اسلامی نمود یابد.

محراب, مذبح, مهرآب, مکان های مقدس