تیمور مالمیر - نویسنده مسئول، استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده زبان و ادبیات، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران.
زهرا ابطحی - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

حافظ درباره صوفیه نظر مساعدی ندارد و هر وقت از عارف، پیر، صوفی و تعابیر جایگزین آنها نظیر اهل خلوت، خلوت گزیده، کوته آستینان، پشمینه پوش، اهل خانقاه و صومعه یاد می کند، با طنز و تعریض همراه است. درک و تبیین مفهوم این طنز و تعریض ها نیازمند دقت در فرم و ساختار غزل حافظ است. بی دقتی در فهم شیوه حافظ موجب شده است که محققان همین طنز و تعریض را با نگاهی مثبت ارزیابی کنند و چنین بپندارند که او درباره صوفی و عارف دیدگاهی متفاوت دارد؛ چون از کاربرد طنزآمیز تعابیر مربوط به عارف غفلت کرده اند. ذکر الفاظ مربوط به صوفیه یا نقل و اقتباس کرامات صوفیان در دیوان حافظ، موجب شده است که گروهی از محققان، دیدگاه حافظ را درباره شخصیت و کردارهای صوفیان مثبت تلقی کنند و حافظ را نیز عارف و صوفی بپندارند. بدین سبب، در این مقاله برای تبیین جایگاه عارفان و نوع نگاه حافظ به آنان، یک کرامت مهم و شایع در متون عرفانی را انتخاب کرده ایم که در دیوان حافظ به کار رفته‎ است: «در برآوردن ماهیان از دریا» به منظور رفع تهمت از صوفی. نتیجه تحقیق نشان می دهد اگر حافظ را لسان الغیب خوانده اند، به سبب غیب گویی و پیش گویی شگفت وی نیست، بلکه لسان الغیب بودن وی بیانگر مطالعه عمیق و بسیار اوست؛ به گونه ای که توانسته است با دقت در ریزه کاری های منابع خود، سخن را به گونه ای ترکیب کند که جلوه ای تازه بیابد. حافظ توانسته است بر مبنای سخنان صوفیان به انکار ناراستی های برخی از آنان بپردازد یا متناسب با اندیشه خود، قرائت خاصی از کرامات صوفیان ارائه کند.

اقتباس, حافظ شیرازی, در برآوردن ماهیان از دریا, طنز, کرامات صوفیان