پرویز قاسمی - گروه زبان شناسی، دانشجوی دکتری زبان شناسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
محمدرضا احمدخانی - گروه زبان شناسی، دانشگاه پیام نور، واحد تهران جنوب، تهران، ایران
عالیه کرد زعفرانلو کامبوزیا - دانشیار گروه زبانشناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
علی کریمی فیروزجائی - دانشیار گروه زبانشناسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

هدف از نگارش این مقاله بررسی فرایند ارتقاء واکه قبل از خیشومی ها در واژه هایی است که با وجود برخورداری از بافت واجی متناسب، بدون انجام این فرایند تلفظ می شوند. بدین منظور، ۱۱۰ واژه رایج از زبان فارسی دارای بافت واجی لازم، انتخاب و از ۱۵۰ گویشور فارسی زبان خواسته شد تا این واژه ها را به سبک غیررسمی تلفظ کنند. پس از ثبت و واج نگاری تلفظ گویشوران، تغییرات واجی و چگونگی عمل کردن فرایند مورد نظر بررسی شد. این که چرا یک فرایند واجی در بافت های مشابه گاهی عمل می کند و گاهی عمل نمی کند، ضروری می نماید تا با انجام پژوهشی مشخص شود که این فرایند تحت تاثیر چه موانع یا عواملی بوده است. اجرای این پژوهش به روش پیمایشی و میدانی و سپس تحلیل محتوای کیفی انجام شد و یافته ها نشان داد که فرایند ارتقاء واکه قبل از خیشومی ها عمدتا در مقوله های بسته و واژه هایی عمل کرده که از گذشته در زبان بوده و با افراشته شدن واکه افتاده تلفظ می شده اند. استناد به ملاحظات تاریخی حاکی از توقف این فرایند است و به همین خاطر واژه های جدید را شامل نمی شود، اما عوامل دیگری سبب شده تا در صورت وجود بافت متناسب در بسیاری واژه های قدیمی تر نیز افراشتگی واکه عمل نکند. این عوامل عبارتند از: ۱. بافت ایجاد شده مربوط به دو تکواژ باشد. ۲. کلمه مورد نظر وام واژه باشد. ۳. اسامی خاص. ۴. بافتی که در آن، عمل کردن یک فرایند واجی دیگر باعث مجاورت واکه پسین افتاده با خیشومی شده باشد. ۵. وجود بافت متناسب در مقوله های باز و حوزه های نوین آموزشی و فناوری.

ارتقاء واکه, قاعده مانع, هماهنگی واکه ای, همخوان خیشومی, همگونی