زهرا بستان - دانشجوی دکترای جامعه شناسی اقتصادی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
علی یوسفی - دانشیار گروه جامعه شناسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
سارا شریعتی مزینانی - استادیار گروه جامعه شناسی دانشگاه تهران، ایران
سپیده پارساپژوه - محقق ارشد مرکز مطالعات علوم اجتماعی دینی پاریس، پاریس ، فرانسه

سوغات وجوه مادی و ذهنی دارد که لایه ­های معانی منتسب به آن برساختی اجتماعی است. پرواضح است که سوغات با توجه به تفسیری که زائر از نظر کاربرد، معانی و خاطراتی که یادآوری می­ کند، متفاوت است. این پژوهش درصدد بررسی معنای سوغات متبرک، چگونگی تقدس­بخشی، شیوه­ های استفاده و نگهداری از آن توسط زائران است. این پژوهش با رویکرد روشی کیفی تفسیری و به روش تحلیل مضمون انجام شد که بر اساس آن داده ­های مصاحبه ­ها مقوله ­بندی و تلخیص گردید. در این پژوهش با ۱۹ زائر زن در تابستان سال ۱۴۰۱ مصاحبه شد. یافته­­ های پژوهش نشان داده است که زائران عمدتا سه گونه تبرکی (اشیای ذاتا متبرک، سوغات خریداری شده و متعلقات زائر در حین زیارت) را به عنوان ره توشه سفر زیارتی می­برند. انگیزه زائران از بردن تبرکی در قالب حفظ شرایط فعلی، تغییر وضعیت مسئله مند و ثبت خاطره برای خود و دیگران طبقه­ بندی شده است. در ادراک زائران از تبرک دو معنای اصلی نهفته است: هدیه (ای از سوی فردی خاص و مورد علاقه) و یادگاری (نمادی از سفر زیارتی و امام). سوغات متبرک به عنوان واسط تسری فیض و رحمت خداوند ادراک شده است. طیف متفاوتی بین زائران بر حسب تجربه بردن تبرکی مشاهده شد. وجه ماندگاری و وجه کاربردی آن، از ویژگی های مهم تبرکی نزد زائران بوده است. اگر محل دفن امام در مکان مقدس را کانون تسری تقدس و تبرک بخشی تعریف کنیم، از نگاه زائر این تقدس و برکت از ضریح محل دفن امام (ع)، کل حرم، اطراف آن و تا شهر زیارتی امتداد می یابد. لذا شیوه­ های متبرک­سازی از کانون تا امتداد آن در کل شهر زیارتی متفاوت است. از نظر زائران تبرکی­ ها برای لحظه­ های بحرانی مانند بیماری یا مناسک ­گذار زندگی مثل تولد، ازدواج، ورود به مدرسه و دانشگاه و حتی مرگ ­تاثیر گذارند. تکینه­ سازی، ترکیب تبرکی با اشیای نامقدس و مصرف تدریجی از شیوه­ های نگهداری اشیا متبرک توسط زائران بوده است.

سوغات, معنای تبرک, تقدس بخشی, حرم امام رضا (ع)