احمد رضا رفیعی - عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی

چکیده: نویسنده در این مقاله با اشاره به نقش قصد و اراده در هر عمل حقوقی و بویژه عقد، به بررسی عقدی که از روی اکراه و بدون رضایت از شخص واقع شود می پردازد و مباحث خود را در چند محور مطرح می کند: ۱) تعریف عقد و آرای فقها؛ ۲) لفظی یا غیرلفظی بودن عقد، که در این خصوص اقوال موافقین و مخالفین را مطرح می کند. قائلین به غیرلفظی بودن عقد، آن را از امور قلبی می دانند و معتقدند عقد قائم به قصد و رضایت متعاقدین است؛ ۳) بررسی نظریات فقها در مورد اینکه آیا قصد از شرایط متعاقدین است یا رکن عقد. نویسنده در پایان ادله ای برای بطلان عقد مکره ارائه می کند. خلاصه ماشینی: به علاوه، اگر اصل در عقود تابعیت عقد از قصد و اراده است که همین طور نیز می باشد، به چه دلیل باید وسیله اعلام اراده و کاشف از امر درونی آنقدر اهمیت داشته باشد که در تحقق یا عدم تحقق ماهیت اعتباری دخیل باشد؟ بنای عقلای هر جامعه بر آن است که برای انجام معاملاتشان از شیوه های مختلفی بهره می گیرند و شارع مقدس نیز هیچگونه ردع و منعی در مورد این شیوه ها ابراز نکرده است و لذا به چه دلیل بایستی خود را گرفتار چنین مخمصه ای کرد؟ در هر صورت آنچه باعث خرده گیری علمای غیرشیعی و جسارت آنان بر مذهب جعفری شده است، همین جمود بر مسائل شکلی می باشد. » (۱) مرحوم علامه خوئی نیز قصد متعاقدین را اصل اولی در تحقق عقد می داند و در این باره می فرماید: «استعمال یک لفظ در معنایش چیزی نیست مگر اظهار مقاصد نفسانی توسط یک مبرز خارجی، خواه جمله باشد و خواه غیر آن. آیت الله بجنوردی در این باره می گوید: «اصولا عقد به صرف قصد باطنی متعاقدین در مقام ثبوت تحقق پیدا می کند، یعنی همین که اصحاب معامله عزم خود را پیش نفس خود جزم بر وقوع معامله کردند و قصد ایجاد آن را نمودند معامله واقع شده تلقی می شود، البته مادامی که مبرزی در کار نباشد مورد قبول عقلا نبوده است و اثری بر آن مترتب نیست. بنابراین از نظر این فقها آنچه مورد قطع است اینکه در عقد مکره قصد تحقق مضمون عقد وجود دارد اگرچه آن قصد ناشی از رضایت و طیب نفس نباشد و قول به لزوم تقارن رضایت متعاقدین با زمان عقد، نیز منشاش همین تصور ملازمت بین انتفاء رضایت با انتفای قصدی است که شرط تحقق عقد می باشد.

عقد, قصد, اکراه, انشا, بیع, اراده, رضا, فقها, متعاقدین