ریحانه یحیایی - Faculty of Agricultural Sciences, University of Guilan, Rasht, Iran
محمد کاوسی کلاشمی - Faculty of Agricultural Sciences, University of Guilan, Rasht, Iran

مقدمه و هدف: در زنجیره تامین غلات اساسی نظیر برنج، تقلب، نظارت ضعیف و تاخیر در رسیدن محصول به مقصد نهایی همواره جزء چالش­های اساسی ذینفعان این زنجیره ­ها است. بهبود سامانه نظارت و ردیابی زنجیره تامین، بهترین راه ­حل جهت کاهش اختلافات بین شرکای تجاری و عدم تقارن اطلاعاتی در این زنجیره­ ها می­ باشد. بلاک­چین به دلیل به هم پیوستگی و ارتباط دادن اقدام­ها به یکدیگر، نقشه­ برداری و تجسم مراحل در زنجیره تامین را به راحتی امکان پذیر می­کند. این فناوری باعث ایجاد اعتماد در میان طرف­های ذینفع در یک زنجیره تامین می شود، زیرا دسترسی آزاد به داده کلیدی نقاط مختلف زنجیره را فراهم می­ کند. بلاک­چین اجرای قراردادهای هوشمند را تسهیل می ­کند و در صورت تحقق شرایط از پیش تعیین شده در خصوص اقدام­ ها، به طور خودکار شرایط قرارداد و اقدام­ها را به روز می­کند. از آنجایی که بلاک­چین مبتنی بر یک دفتر کل توزیع شده که از چندین نسخه تشکیل شده است، دستکاری در یک تراکنش خاص تقریبا غیرممکن است زیرا باید همه نسخه­ها را به طور همزمان تغییر داد. همچنین، بلاک­چین برای تضمین و حفظ اجماع در مورد فرایندهای زنجیره سودمند است زیرا همه ذینفعان می­دانند که تراکنش­ ها خودکار و معتبر می ­باشند. کاربرد فناوری بلاکچین در مدیریت زنجیره­ های تامین مزایای زیادی مانند قابلیت ردیابی، امنیت اطلاعات، شفافیت و اعتماد را در پی دارد. سنتی بودن شیوه نظارت و ردیابی در زنجیره تامین برنج، نگرانی­ های جدی را در خصوص تقلب و عدم تضمین کیفیت به همراه دارد. در این شرایط ایجاد اعتماد و شفافیت بین ذینفعان زنجیره بسیار دشوار است. کاربرد فناوری بلاکچین می­تواند پیشران گذار از مدیریت سنتی زنجیره تامین برنج در ایران باشد.  شناسایی مولفه­ های اثرگذار بر کاربرد این فناوری در زنجیره تامین و تعیین اهمیت آنها می­تواند موجب بهبود فرایند سیاست­گزاری در این حوزه گردد. با توجه به اهمیت برنج در سبد غذایی خانوار ایرانی و نگرانی ­های موجود در خصوص ایمنی غذایی و مباحثی نظیر تقلب در زنجیره تامین این محصول، پژوهش حاضر شناسایی پبشران­های اثرگذار بر استفاده از فناوری بلاکچین در زنجیره تامین برنج و اولویت ­بندی آنها را مدنظر قرار داد.    مواد و روش­ها: این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از لحاظ روش پژوهش، توصیفی- پیمایشی است. ابزار پژوهش پرسشنامه مقایسه ­های زوجی مبتنی بر هدف، معیار و زیرمعیارهای درخت تصمیم می ­باشد. درخت تصمیم پژوهش با هدف شناسایی و اولویت­ بندی پیشران­های اثرگذار بر استفاده از فناوری بلاکچین در زنجیره تامین برنج، تشکیل شد و شامل شش معیار و ۲۶ زیرمعیار است. در طراحی درخت تصمیم از یافته ­های پژوهش­های پیشین و نظر خبرگان نمونه استفاده شد. اطلاعات مورد نیاز از طریق تکمیل پرسشنامه مقایسه­ های زوجی توسط ۱۰ نفر از خبرگان بازار برنج در استان گیلان طی بازه زمانی بهار ۱۴۰۲ بدست آمد. به منظور تجزیه و تحلیل داده ­ها و تعیین وزن نسبی معیارها و زیرمعیارهای پژوهش، فرایند سلسله مراتبی فازی کروی به کار رفت. اجرای این فرایند در پنج مرحله شامل ایجاد درخت تصمیم، ایجاد ماتریس مقایسات زوجی با استفاده از اصطلاحات زبانی، بررسی سازگاری ماتریس مقایسات زوجی، محاسبه وزن­های فازی و تعیین امتیاز رتبه ­بندی نهایی گزینه­ ها صورت می­ گیرد. به منظور دسته­بندی زیرمعیارها از نظر شدت اثرگذاری، رهیافت فاصله انحراف معیار از میانگین به کار رفت. یافته­ ها: با توجه به تعداد معیارها و زیرمعیارهای درخت تصمیم، هفت گروه مقایسه و ۶۲ مقایسه زوجی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. اعتبار یافته ­های پژوهش با استفاده از شاخص ناسازگاری مورد ارزیابی قرار گرفت. مقدار شاخص ناسازگاری در تمامی مقایسه­ های صورت گرفته کمتر از ۱۰ درصد می ­باشد که بیانگر اعتبار وزن­های نسبی حاصل است. معیارهای "قرارداد هوشمند"، "ردیابی و جلوگیری از تقلب" و "ساده ­سازی معاملات" با مجموع وزن نسبی بیش از ۵۷ درصد به ترتیب سه معیار با اهمیت از نظر خبرگان نمونه می­باشد. در بین زیرمعیارهای قرارداد هوشمند، "افزایش اعتبار زنجیره تامین برنج" با وزن نسبی ۲۹/۵۲ درصد بیشترین اهمیت را دارا است. در خصوص زیرمعیارهای مرتبط با "ردیابی و جلوگیری از تقلب" و "ساده­ سازی معاملات" نیز "شناسایی سریع برنج" با وزن نسبی ۲۰/۳۰ درصد و "پرداخت بدون نیاز به بانک" با وزن نسبی ۲۴/۶۵ درصد، مهم­ترین پیشران می ­باشند. دسته بندی پیشران­ها با استفاده از رهیافت فاصله انحراف معیار از میانگین نشان داد که چهار زیرمعیار در دسته اثرگذاری با شدت خیلی زیاد، هشت زیرمعیار در دسته اثرگذاری با شدت زیاد، ۱۱ زیرمعیار در دسته اثرگذاری با شدت کم و سه زیرمعیار در دسته اثرگذاری با شدت خیلی کم می­­ باشند. افزایش اعتبار زنجیره تامین برنج، عدم نیاز به حضور فیزیکی در تنظیم قراردادها، ذخیره ایمن اطلاعات زنجیره تامین برنج، و سرعت بخشیدن به انتقال داده­ ها در زنجیره تامین برنج، زیرمعیارهای دارای شدت اثرگذاری خیلی زیاد می باشند. نتیجه­ گیری: استفاده از فناوری بلاکچین در مدیریت و بهینه ­سازی زنجیره تامین محصولات کشاورزی و مواد غذایی مورد تاکید بسیاری از پژوهشگران، مدیران عملیاتی و سیاست­گزاران است. بسیاری از چالش­های موجود در زنجیره تامین برنج نیاز به ترویج کاربرد فناوری های جدید مانند بلاکچین دارد. یافته ­های این پژوهش مشتمل بر شناسایی، اولویت­ بندی و دسته­ بندی پیشران­های اثرگذار بر استفاده از فناوری بلاکچین در زنجیره تامین برنج، فرصت مناسبی جهت تدوین بسته سیاستی مرتبط و اقدام ­های عملیاتی در زنجیره تامین فراهم می­ آورد.

Decision Tree, Pairwise Comparison, Rice, Spherical Fuzzy Analytic Hierarchy Process, Supply Chain, برنج, درخت تصمیم, زنجیره تامین, فرایند سلسله مراتبی فازی کروی, مقایسه زوجی