زینب صادقی - عضو هیات علمی دانشکده ادیبات و زبانهای خارجی دانشگاه الزهرا(س)

با مطالعه و بررسی برخی آثار نویسندگان معاصر ایران با دنیایی آشنا می شویم که به طرز ظریفی به دنیای ادبیات روسی شباهت دارد. در این نوشارتلاش شده تا با بررسی موردی یکی از قهرمانان آثار نویسندگان روس و مقایسه آن با شخصیت های آثار معاصر ایران شباهتها و تفاوتهای شخصیتی این آثار را دریابیم و به علل پیدایش چنین قهرمانان مشترکی پی ببریمیکی از این تیپ های شخصیتی مشترک بین ادبیات ایران و روسیه، شخصیت آدم اضافی است. اکثر شخصیت هایی که با عنوان روشنفکر در آثار معاصر ایران می شوند؛ از همان صفات و ویژگی های آدم اضافی در ادبیات روسیه برخوردارند. آدم های اضافی افرادی هستند که نمی توانند، توانایی ها و استعدادهای بالقوه فراوان خود را در راه درست بکار بندند، و اغلب از افراد مرفه جامعه اند، وا با جامعه ای که در آن پرورش یافته اند در تضادند. آنگین، اولین آدم اضافی در ادبیات روسیه است، و پیچورین، دومین آن هاست. شباهت آدم های اضافی در دیدگاه ها و ویژگی های اخلاقی و نوع تربیت اشرافی و زادگاهشان است. آنها اغلب در عشق ناموفق و مأیوس از خود و جامعه اند. اما تفاوت اولین آدم اضافی و دومین آنها به زمان و دوره ای که می زیسته اند، مربوط می شود. آنگین، در دهه 20 قرن نوزدهم، پیش از قیام دکابریست ها و پیش از حکومت نیکلای اول زندگی می کرده است. اما پیچورین در دهه 30 قرن نوزدهم، پس از شکست قیام دکابریست ها و در زمان حکومت پلیسی نیکلای اول و آغاز ارتجاع، و زمانی که هنوز دموکرات های انقلابی شکل نگرفته بودند، می زیسته است. در ادبیات معاصر ایران نیز شخصیت های روشنفکری که با جامعه خود در تضادند به چشم می خورند. قهرمان های نمایش نامه های اکبر رادی دارای چنین ویژگی هایی هستند. اکثر آنها افرادی شکاک، انتقام جو و نامتعادلند. آل احمد در کتاب غربزدگی خود، ریشه این نوع نگرش را گرایش به غرب و نوعی خودباختگی می داند و انسان شرقی را از احساس بندگی در مقابل غرب برحذر می دارد. این سرخوردگی آدم های اضافی در ادبیات روسی و فارسی باعث شده تا آن ها اکثر مواقع دچار جدایی و بیگانگی از خویش وجامعه خویش شوند و همواره با آن در ستیز باشند.

آدم اضافی، روشنفکر، ادبیات معاصر ایران، ادبیات روسی، جامعه