محمدمتین سلمانی - دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه تهران

محمد حسین غروی نائینی به حق یکی از مهم ترین و موثرترین عالمان تاریخ معاصر ایران و به خصوص انقلاب مشروطه ایران است. مهم ترین اثر او یعنی تنبیه الامه همچنین مهم ترین آثر در میان علمای مدافع مشروطه نیز بود. او در این کتاب سعی کرده بود، برای حذف «شجره خبیثه استبداد» از قرآن و سنت مدد گرفته و مشروطه خواهی در ایران را در مقابل استبداد محمدعلی شاهی قوام دهد. بی شک در تبارشناسی اندیشه محقق نائینی به نامی برمی خوریم که او بسیار از نوشته ها و اندیشه هایش به خصوص طبایع الاستبداد وام گرفته است. عبدالرحمن کواکبی آزادیخواه سوری که با نوشتن این اثر تاثیر شگرفی بر حامیان مشروطه در سراسر جهان اسلام گذاشت. هدف این پژوهش، تلاش برای مقایسه اندیشه این متفکر در قامت ازادیخواهان عصر خود و همچنین بررسی تاثیر اندیشه ها و نوشته های کواکبی بر محقق نائینی است، در این پژوهش سعی می شود با استفاده از منابع کتابخانه ای و روش توصیفی-تحلیلی به این سوال پاسخ داده شود که محقق نائینی در نوشتن اثر سترگ خود یعنی تنبیه الامه و تنزیه المله چه برداشت ها و تاثیراتی از اندیشه های کواکبی اخذ کرده است و این تاثیرات را چگونه در کتاب خود به بازآفربنی کرده است؟ فرضیه اصلی این پژوهش نیز در ابتدا به صورتی هستی شناسانه وجود چنین تاثیری را حتمی می داند و نیز محقق نائینی اساسا درصدد براندازی نظام استبداد بود و تاثیراتی که کواکبی از منتسکیو و دیگران گرفته بود را نیز اخذ کرده بود؛ او اندیشه های مشروطه خواهی به خصوص دمو کراسی و حکومت قانون را گرفته بود اما بیش از همه چون درد دین داشت سعی در توجیه این اندیشه های مدرن بامبانی اسلامی برای رهایی از استبداد داشت. این در حالی است که برخی یافته ها نشان می دهند این مهم ماهیتا دچار امتناع است و تلاش نائینی نیز مثمر ثمر نبوده چنانکه خود او نیز بعد از بازگشت مشروطه و ملاحظه اوضاع، دچار یاس شد و تماما از اندیشه های گذشته خود در مورد مشروطه خواهی روی گردان شد.

استبداد، طبایع الاستبداد، کواکبی، مشروطیت، نایینی