یاسر دلشاد - دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی گرایش قرآن و متون اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.
محمدجواد عنایتی راد - استادیار، دانشکده الهیات، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

واژه دین در معنای کیش و آیین از مفاهیم بنیادین در آیات قرآن است که با توجه به تیرگی حوزه معنایی آن، مطالعات معناشناسی ضروری می نماید. استنباط معنای غیرروشمند از این واژه در گذر تاریخ، سبب برداشت های غیرعلمی و نیز بروز کنش های افراطی از جانب باورمندان به دین مبین اسلام شده است. در این نوشتار برآنیم با استفاده از روش معناشناسی ساختاری مولفه های معنایی واژگان مرتبط با واژه دین با نظر به بافت و روابط هم نشینی کلمات در آیات واکاوی شود تا فهم روشن تری از واژه مزبور در قرآن به دست آید. بدین منظور در گام نخست ریشه آن در زبان های سامی و عربی جست وجو و سپس حوزه معنایی آن بر محور هم نشینی با تاکید بر روابط مکملی، اشتدادی و تقابلی واکاوی شد. این پژوهش نشان می دهد، واژه دین در معنای کیش و آیین بیشترین ارتباط را به ترتیب با واژگان حنیف، فطرت، اسلام، احسان، شرک، وحدت، ملت ابراهیم و حرج دارا است. افزون بر آن واژه دین در ترکیب وصفی هم نشین با ماده خلص، ماده قیم و ماده حق است. بررسی زبان شناسانه واژه های هم نشین حاکی از ضرورت خوانش اخلاقی از واژه دین در قرآن است. مطابق نتایج پژوهش، پاسداشت ارزش های اخلاقی مبتنی بر اخلاق فطری بر باور و عقیده افراد مقدم است.

دین, حنیف, اخلاق هنجاری, اخلاق فطری, اخلاق باور, حقوق طبیعی, همزیستی مسالمت آمیز