مجید غلامحسینی - استادیار موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر ، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، کرج، ایران
کمال پیغام زاده - استادیار بخش تحقیقات علوم زراعی و باغی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گلستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی،
سعداله منصوری - استادیار موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، کرج.ایران
ابوالفضل فرجی - استاد بخش تحقیقات علوم زراعی و باغی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گلستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی،
فرناز شریعتی - استادیار موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر ، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، کرج، ایران

سابقه و هدف: در ایران مشابه بسیاری دیگر از کشورهای تولیدکننده کنجد انبوهی از توده های محلی کنجد وجود دارد که هر یک به شرایط اقلیمی- خاکی ناحیه مورد تولید کم وبیش سازگاری دارند، ولی مناسب کشت در اراضی بزرگ و زراعت مکانیزه نیستند. در سال ۱۳۹۵ بذر یک ژنوتیپ کنجد مقاوم به ریزش دانه وارد کشور شد که به نظر می رسد می تواند در برنامه های توسعه کشت کنجد در کشور مثمرثمر باشد. با توجه به کمبود اطلاعات در ارتباط با مباحث به زراعی از جمله آرایش کاشت و تراکم مناسب این ژنوتیپ خاص کنجد به-ویژه در استان گلستان، این پژوهش اجرا گردید.مواد و روش ها: آزمایش به صورت بلوک های خرد شده (نواری) در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در دو سال ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ در مزارع پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گلستان (گرگان) با طول جغرافیایی ۵۴ درجه و ۲۴ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۶ درجه و ۵۳ دقیقه و ارتفاع ۵/۵ متر از سطح دریا در اقلیم معتدل با تابستان های گرم و خشک اجرا شد. در این پژوهش اثر فاصله بین ردیف های ۳۰، ۴۵ و ۶۰ سانتی متری (به عنوان کرت های اصلی) و فاصله بین بوته های ۵، ۸، ۱۱ و ۱۴ سانتی-متری (به عنوان کرت های فرعی) بر صفات مورفولوژیک، اجزاء عملکرد و عملکرد دانه، درصد روغن و عملکرد روغن دانه ژنوتیپ کنجد مقاوم به ریزش دانه مورد ارزیابی قرار گرفت. تجزیه و تحلیل آماری داده ها به روش تجزیه مرکب با فرض اثر تصادفی سال و با استفاده از نرم افزار SAS نسخه ۴/۹ انجام شد. برای مقایسه میانگین اثرات اصلی از آزمون LSD در سطح احتمال پنج درصد و در صورت معنی دار بودن اثر متقابل، برش دهی و مقایسه میانگین ها با استفاده از آزمون LS-means انجام گرفت.یافته ها: نتایج نشان داد که در سال اول، بلندترین بوته ها (۱۹۳ سانتی متر) از آرایش کاشت ۸×۶۰ سانتی متر و در سال دوم (۲۱۱ سانتی متر) از آرایش کاشت ۱۱×۳۰ سانتی متر حاصل شد. علاوه بر این افزایش تراکم کاشت از ۱۰ به ۳۵ بوته در مترمربع، ۲۲ سانتی متر ارتفاع بوته را افزایش داد اما بیشتر شدن تراکم به دلیل افزایش شدت رقابت باعث کاهش ارتفاع بوته شد. همچنین در سال اول بیشترین تعداد کپسول در بوته (۲۰۱ عدد) از آرایش کاشت ۱۴×۶۰ سانتی متر و در سال دوم (۱۶۹ عدد) از آرایش کاشت ۱۱×۶۰ سانتی متر حاصل شد. از طرف دیگر با نزدیک شدن فاصله بین ردیف ها و بین بوته ها که با افزایش تراکم کاشت همراه است از تعداد کپسول در بوته، تعداد دانه در کپسول و وزن هزار دانه کاسته شد. نتایج نشان داد که اثر متقابل فاصله بین ردیف ها در فاصله بین بوته ها در سطح احتمال یک درصد بر عملکرد دانه معنی دار بود. حداکثر عملکرد دانه با رکورد ۳۰۲۵ کیلوگرم در هکتار از آرایش کاشت ۱۱×۳۰ سانتی متر بدست آمد. گرچه با افزایش تراکم، تعداد شاخه فرعی و اجزاء عملکرد کاهش پیدا کرد، اما این کاهش اجزای عملکرد در تک بوته با افزایش تعداد بوته در واحد سطح جبران شده و در تراکم ۳۰ بوته در مترمربع، بیشترین عملکرد دانه بدست آمد. همچنین نتایج حاکی از آن بود که با افزایش تراکم کاشت بیشتر از ۳۰ بوته در مترمربع درصد روغن دانه کاهش یافت. نتیجه گیری: نتایج این پژوهش نشان داد که متوسط و حداکثر عملکرد دانه ژنوتیپ مقاوم به ریزش در مقایسه با متوسط عملکرد کنجد در منطقه گرگان به ترتیب ۳ و ۴ برابر بیشتر بود. بنابراین با توجه به برداشت مکانیزه این ژنوتیپ و همچنین عملکرد دانه بالای آن، قابلیت توصیه کشت این ژنوتیپ کنجد در آرایش کاشت ۱۱×۳۰ سانتی متر و تراکم ۳۰ بوته در مترمربع در منطقه گرگان وجود دارد.

اجزاء عملکرد, دانه روغنی, عملکرد دانه, عملکرد روغن