مجتبی کفایت - دانشجوی دکتری گروه اقتصاد، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران.
مهرزاد ابراهیمی - استادیار گروه اقتصاد، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران
هاشم زارع - استادیار و عضو هیئت علمی گروه اقتصاد، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران.
عباس امینی فرد - استادیار و عضو هیئت علمی گروه اقتصاد، واحد شیراز، دانشگاه آزد اسلامی، شیراز، ایران.

چکیده گسترده معرفی در کشورهای در حال توسعه رشد اقتصادی دغدغه اصلی سیاست­گذاران و متفکران اقتصادی می­باشد. شناخت ابزار و عوامل موثر بر رشد اقتصادی در این میان ضروری بوده و بررسی­های عمیق­تری را می­طلبد. اهمیت شناخت عوامل موثر در رشد و توسعه کشورها در جهان رو به رشد امروز، انکارناپذیر است. میزان اثر بخشی و شناخت این عوامل می تواند گامی مهم در جهت تسریع رشد و توسعه باشد. تسریع در رشد اقتصادی، تمایلی است که در کشورهای در حال توسعه وجود دارد. اقتصاددانان به­دنبال پاسخ گویی به این سوال اصلی هستند که دلایل تفاوت رشد اقتصادی کشورهای جهان چیست؟ در بررسی عوامل موثر بر رشد اقتصادی می­توان به دو گروه از علل اشاره نمود. گروه اول، مربوط به عوامل مستقیم مانند انباشت سرمایه های انسانی و فیزیکی و گروه دوم شامل عوامل نهایی همچون نهادها، سرمایه ی اجتماعی و غیره هستند. در رابطه با عوامل سیاسی وضعیت کشورهای در حال توسعه کمی متفاوت از وضعیت و عملکرد آنها در مورد عوامل اقتصادی است، به­ویژه، در برابر عوامل نامطلوب ساختار داخلی اقتصادی کشورها بسیار ضربه­پذیر است. بی­ثباتی سیاسی به­عنوان مهم­ترین عامل داخلی، نزدیک­ترین تعامل را با مفهوم امنیت اقتصادی در تاثیرگذاری بر عملکرد متغیرهای کلان اقتصادی از جمله تولید دارد. نااطمینانی که در فضای بی­ثباتی سیاسی و انجام رفتارهای خشونت آمیز (از قبیل فعالیت­های تروریستی) در کشورهای در حال توسعه پدید می­آید، موجب عدم توانایی کشور در جذب موفق سرمایه­های خارجی، فرار سرمایه و کاستن از سرمایه­گذاری­ها می­گردد. از جمله شاخص­های بی­ثباتی سیاسی که به­عنوان یکی از مسائل حساس جامعه بین­الملل مخصوصا کشورهای در حال توسعه مطرح شده و آثار آن بر تحولات روابط اقتصادی و سیاسی بین­الملل گسترده است پدیده تروریسم می­باشد. در همین زمینه، عاصم اوغلو (۲۰۰۱)، معتقد است با وجود نهادهای کاراتر و بهتر، سرمایه گذاری بیشتری در زمینه سرمایه های فیزیکی و انسانی، امنیت، بهبود در حقوق مالکیت و انحراف های کمتر در سیاست ها صورت خواهد گرفت. در میان متغیرهای موثر بر رشد و سرمایه­گذاری، امنیت یک مقوله کلیدی است. امنیت مفهومی پیچیده است و به­دلیل وجود شاخص­های کیفی تشکیل­دهنده و پیچیدگی­ آن، چه از لحاظ نظری و چه از لحاظ تجربی، محل اختلاف است. تروریسم، یک عامل اساسی برهم زننده امنیت اقتصادی و اجتماعی است. متدولوژی هدف از این پژوهش بررسی رابطه تروریسم و رشد اقتصادی در کشورهای منتخب خاورمیانه با استفاده از روش اقتصادسنجی فضایی تابلویی طی بازه زمانی ۱۹۸۰-۲۰۱۹ با به کارگیری الگوی دوربین فضایی (SDM) می­باشد. آمار و اطلاعات مورد نیاز برای متغیرهای تولید ناخالص داخلی سرانه، تجارت خارجی به صورت درصدی از تولید ناخالص داخلی، اعتبارات بانکی اعطایی به بخش خصوصی، سرمایه­گذاری مستقیم خارجی به­شکل درصدی از تولید ناخالص داخلی و نرخ تورم از سایت بانک جهانی و برای متغیر تروریسم، از پایگاه جهانی داده­های تروریسم به تفکیک ۹ کشور منتخب منطقه خاورمیانه استخراج گردیده است. یافته­ها ابتدا جهت بررسی تشخیص وابستگی فضایی از آزمون موران و جری سی، وابستگی فضایی کشورها مورد تایید قرار گرفت و بر اساس معنی داری آزمون موران، الگوی پژوهش در چارچوب فضایی تابلویی برآورد گردید. با توجه به نتایج  تحقیق، فعالیت­های تروریستی، اثرات منفی و مخرب بر رشد اقتصادی این کشورها را نشان می­دهد و این نتیجه سازگار با نتایج سایر مطالعات از جمله هامیدا (۲۰۱۸) و اسنفدیاری (۱۳۹۷) می­باشد. با عنایت به نتایج تحقیق، متغیرهای سرمایه­گذاری مستقیم خارجی، تجارت خارجی، اعتبارات بانکی دارای تاثیر معنی­دار و مثبت بر توسعه اقتصادی کشورهای مورد مطالعه دارند که از این میان سرمایه­گذاری خارجی و تجارت خارجی بیشترین تاثیر در رشد اقتصادی دارند و همچنین نرخ تورم دارای تاثیر منفی و معنی دار بر روی رشد اقتصادی کشورهای فوق دارد و این نتایج سازگار با نتایج سایر مطالعات از جمله کواه (۲۰۰۷)، خان (۲۰۱۹)، حیدر و همکاران (۲۰۱۵) و سانا و شافی (۲۰۱۸) می­باشد. نتیجه تروریسم و افزایش تلفات ناشی از حوادث اثر منفی بر رشد اقتصادی داشته است. تروریسم از کانال­های مختلفی بر رشد اقتصادی تاثیر می­گذارد. افزایش تهدیدات و حوادث تروریستی منجر به ایجاد ناامنی در کشور مبدا می­شود و ورود گردشگر را به­صورت منفی تحت تاثیر قرار می­دهد. تروریسم همچنین از طریق ایجاد کاهش احساس امنیت، سرمایه­گذاری در زمینه­های مرتبط با توریسم را به­صورت منفی تحت تاثیر قرار می­دهد و از تقویت این بخش پیش­گیری می­کند. تاثیر مستقیم این حوادث تروریستی ایجاد فضای ناامنی بر اقتصاد است؛ زیرا منابع مولد اقتصادی را نابود و منحرف می سازد. منابع مولد کمیابی که می توانست برای تولید کالاها و خدمات در جامعه استفاده شود، اکنون از بین رفته است. همچنین منابع و بودجه هایی که برای سایر بخش های مفید اقتصاد اختصاص یافته است، در نتیجه حوادث تروریستی، اکنون برای تقویت امنیت کشور به­کار گرفته شود. هیچ کدام از این تغییرات در که برای ایجاد امنیت ضروری است ثروتی اضافی برای جامعه خلق نمی کند و سطح رفاه را بالا نمی برد و رشد اقتصادی را نیز به صورت منفی تحت تاثیر قرار می­دهد. از طرفی سرمایه گذاری مستقیم خارجی یکی پیش­ران اصلی توسعه اقتصادی است و جریان آن تاثیرات قوی بر اقتصاد کشور دارد. فعالیت­های تروریستی امنیت را کاهش می­دهند و اعتماد سرمایه­گذاران به کشورهای در معرض فعالیت­های تروریستی را کاهش می­دهند که منجر به کاهش جریان سرمایه­گذاری مستقیم خارجی می­شود.

تروریسم, رشد اقتصادی, خاورمیانه, اقتصادسنجی فضایی