مجتبی حاجی جعفری - پژوهشگر مرکز پژوهشی سیاست های فضای مجازی، دانشگاه تهران

تولید علم یعنی تولید فکر نو، یک ایده نو، یعنی خلاقیت. در حوزه علوم انسانی، به‌دلیل ابعاد مفهومی و انتزاعی بیشتر نسبت به علوم دیگر، تولید علم امری سهل و ممتنع است. از این جهت که کار با مفاهیم و ایده‌هاست و همچون علوم دقیقه به بروز فن یا فناوری منجر نمی‌شود و نیازمند تجهیزات و امکانات پژوهشی خاص نیست، تولید علوم انسانی سهل است. اما از سوی دیگر، چون موضوع انسان است، و ابعاد پیرامونی انسان پیچیده است کاری ممتنع است. فضای مجازی، به واسطه امکانات فناورانه و ویژگی‌های دسترس‌پذیری و همه‌زمانی و همه‌مکانی، امکانات بسیاری جهت تسهیل فرآیندها و سازوکارهای پژوهشی و تحقیقاتی ایجاد کرده است. فرامتغیرهای اساسی فضای مجازی امکانات و تسهیلاتی در فرآیندهای پژوهشی فراهم آورده‌اند که دگرگونی‌های قابل توجهی در روندهای تاریخی تولید علم ایجاد کرده است. این دگرگونی‌ها، هرچند ممکن است مثبت تلقی شوند، آسیب‌هایی را در عرصه آموزش و پژوهش علوم و به خصوص علوم انسانی ایجاد کرده‌اند. در این مقاله تلاش می‌شود، آسیب‌شناسی فرآیندها و سازوکارهای تولید علوم در عرصه آموزش و پژوهش علوم انسانی شناسایی و گونه‌بندی شوند و راهکارها و برنامه‌هایی برای مواجه با این مسائل و آسیب‌ها در حوزه علوم انسانی در سطوح آموزشی و پژوهشی مطرح شوند. آسیب‌های دوفضایی فرآیندهای آموزش و پژوهش در چرخه تولید دانش که مبتنی بر تحلیل ظرفیت‌های فرامتغیری فضای مجازی تحلیل و احصاء شده است، در چهار سطح 1) آسیب‌های ناشی از ذات و منطق فضای مجازی در تولید دانش، 2) آسیب‌های ناشی از گسترش دسترسی به فضای مجازی در تولید دانش، (3) آسیب‌های ناشی از کاربری مجازی در تولید دانش و 4) آسیب‌های ناشی از تغییر پارادایمی ساختارها و سازوکارهای شناختی در تولید دانش، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است