عبدالله غلامی - Assistant Professor of Qur’an and Hadith, Faculty of Literature and Humanities, Razi University, Kermanshah, Iran
یدالله فیضی پیرانی - MA Student of Qur’an and Hadith, Faculty of Literature and Humanities, Razi University, Kermanshah, Iran
جمال فرزندوحی - Assistant Professor of Qur’an and Hadith, Faculty of Literature and Humanities, Razi University, Kermanshah, Iran

اصطلاح «زایایی»برای اولین بار توسط دنیس (۱۸۳۸) مورد استفاده قرار گرفت. او زایایی را معادل«زنده بودن» به کار برد. یسپرسن (۱۹۴۲)، دارمستتر ، گریم  و دیگران نیز زایایی را با همین مفهوم به کار برده اند. بر مبنای اصول و مفاهیم زایایی، تولید و تحول واژگان به صورت ساخت­های هدفمند طی مراحل خاصی صورت می­ گیرد. موضوع زایایی، مسئله همه یا هیچ نیست، بلکه فرایندی است با دو مشخصه اصلی: درجه­ پذیری و تحول در طول زمان که در اجرای فرایندهای آن گاهی محدودیت­های خاصی روی می­ دهد و از تولید واژگان جدید جلوگیری می­ نماید. در این پژوهش، فرایندهای واژه­ سازی در ساخت واژگان و اصطلاحات قرآنی بر مبنای اصول زبان­شناسی و در چارچوب نظریات زایایی مورد مطالعه و دقت نظر قرار گرفت. در رویکرد زایایی در رابطه با سطوح مختلف فرایندهای واژه ­سازی، قواعد، محدودیت ها و موانعی حاکم است. از دسته محدودیت­های حاکم بر زبان­ها در تولید یا بروزرسانی واژگان یک زبان، می­توان به محدودیت­های «معنایی، آوایی، صرفی، نحوی، زیبایی شناختی، دلایل تاریخی و عوامل برون­زبانی» اشاره کرد. محدودیت های معنایی به سبب وجود بار معنایی منفی، مانع استعمال واژه می ­گردد وگاهی وجود یک وام ­واژه مانع از تولید واژه جدیدی با همان معنا یا کاربرد ­شود و از دیگر موارد می­ توان توسیع معنایی در مفاهیم واژگانی را عنوان کرد. محدودیت­های آوایی و فرایندهای آن در حوزه تجوید، اعلال و بلاغت در زبان قرآن به وفور یافت می­ شود. بر اساس روابط هم­نشینی واجی و مشخصه­ های همگونی، و رعایت این فرایند آوایی، حس زیبایی شناختی و شبکه مفهومی خاص در کلام متبادر می­ گردد. ساخت صرفی پایه حداقل به سه روش برای وندافزایی محدودیت ایجاد می­ کند؛ ممکن است پایه به طبقه صرفی خاصی متعلق باشد گاه وندافزایی منوط به این است که آیا پایه قبلا مورد وندافزایی قرار گرفته است و سوم اینکه ساخت صرفی پایه، استحقاق وندافزایی دارد. بنا بر محدودیت­های نحوی، وندهای اشتقاقی فقط به پایه­ های معینی متصل می­شوند. بعضی از تغییرات واژگانی دلایل تاریخی دارند؛ تغییر ساختارهای اجتماعی و فرهنگی که سبب تغییر و تحول در واژگان و یا سبب ایجاد محدودیت در آنها می­گردند. یکی دیگر از مهمترین عواملی که در همه زبان­ها مانع واژه­ سازی می ­شود، وام­گیری بسیار گسترده از زبان دیگر باشد. به سبب همین محدودیت­ها است که گاهی با یک سری مفاهیم و اصطلاحات خاصی در زبان قرآن روبرو شده که با آنچه میان قوم عرب آن دیار رایج بود، کم و بیش تفاوت­ دارد. همین امر سبب شده است تا واژه­ شناسان در پی جستجوی ریشه و یا تحولات حاکم بر آن واژگان برآیند.

Sociolinguistics, Holy Quran, Generativity of Language, Word Formation, Linguistic Gradability, Vocabulary Constraints, زبان شناسی اجتماعی, قرآن کریم, زایایی زبان, واژه سازی زبان, درجه پذیری زبانی, محدودیت های واژگانی