سیدعلی مستجاب الدعواتی - پژوهشگر پسادکتری، گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
مجید صادقی حسن آبادی - دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

توبه یا رجوع از مخالفت حکم حق به موافقت با آن، از ویژگی های بنیادین ادیان یهود و اسلام است که خواجه عبدالله انصاری (۳۹۶-۴۸۱ ق) عارف مسلمان در منازل السائرین و بحیی بن پقوده عارف یهودی معاصر وی در الهدایه الی فرائض القلوب آن را از جمله ابواب سلوکی قرار داده اند. یافته های این پژوهش که بر اساس مطالعات کتابخانه ای و با روش توصیفی _ تحلیلی انجام شده است، نشان می دهد این دو عارف با وجود اشتراک در مشخصات توبه، درباره جایگاه، شرح و تقسیم بندی آن اختلاف دارند. خواجه توبه را دومین منزل سلوکی قرار داده است؛ اما ابن پقوده آن را هفتمین باب از ابواب ده گانه به محبت الهی دانسته است. خواجه که بنیان سلوکی خود را بر کتاب و نقل استوار کرده است، توبه را بر اساس درجه سالکان به سه درجه عامه، خاصه و خاص الخاص تقسیم می کند و غایت منزل توبه را توبه از اشتغال به هرچه غیرحق معرفی می کند؛ اما بحیی در قالب بیانی مبسوط و متاثر از منابع اسلامی، با تاکید بر استفاده از سه منبع عقل، کتاب و نقل، توبه کامل را حاصل چیرگی عقل بر شهوت و محاسبه نفس می داند.

توبه, خواجه عبدالله انصاری, منازل السائرین, بحیی بن پقوده, الهدایه الی فرائض القلوب