مصطفی رضائی - دکتری باستانشناسی، گروه باستانشناسی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.

دشت همدان از دیرباز به لحاظ اقلیم منطقه و قرار گرفتن بر سر مسیرهای ارتباطی مهم ، از جایگاه ویژهای در جغرافیای منطقه برخوردار بوده است . این منطقه یکی از دشت های حاصلخزی بخش غربی فلات ایران به شمار می آید که در نتیجه آبرفت کوهستان الوند شکل گرفته و در محدوده جغرافیایی حوزه رودخانه قره چای و بخش شرقی زاگرس مرکزی قرار دارد. توجه به همدان از سوی حکام سلاجقه عراق عجم نیز، نشان از اهمیت آن به واسطه جایگاه ویژه آن در ایالت جبال داشته است . در این دوران دشت همدان مدتی به عنوان مرکز سیاسی و فرهنگی انتخاب شده و شواهد از جایگاه مهم این خطه در طول استیلای مغولان بر مناطق غربی کشور حکایت دارد. بررسی جایگاه جغرافیایی این منطقه و طرح فضایی شهر همدان در دوره سلاجقه و ایلخانان مغول، نقش خاندان علوی همدان در توسعه شهری و کالبد آن و نیز کاربری عمده کوشک های دشت همدان در این دوران، از جمله مسائلی که در جریان این نگارش باید بدان پرداخته شود. هدف این پژوهش بررسی جای نامهای منطقه و مکانیابی احتمالی آنها در ادوار مورد بحث با بهره گیری از مدارک تاریخی است . این پژوهش از نوع تحقیقات تحلیل تاریخی و جمع آوری اطلاعات از نوع اسنادی است . طبق تقسیمات متون جغرافیایی کهن ، همدان در مرکز ایالت جبال و در اقلیم چهارم قرار داشته است . در این زمان شهر همدان به لحاظ شکل ، دارای ساختار فضایی پراکنده و مدائن گونه بوده است . حاکمان سلاجقه عراقعجم و ایلخانان مغول با احداث کوشک های متعدد عموما با کاربری سیاسی در پی افزایش نفوذ در سطح منطقه بودند. در این بین ، خاندان علویان با حاکمیت چندصد ساله بر شهر همدان و با ایجاد مدارس و اماکن مذهبی بخشی از کالبد شهری را تشکیل داده بود.

دشت همدان، جغرافیای تاریخی ، سلاجقه عراق عجم ، ایلخانان مغول، سازمان فضائی ، ساختار کالبدی .