پرویز پورکریمی - دانش آموخته دکتری باستان شناسی اسلامی، گروه باستان شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل

بشر در طول تاریخ، بسته به شرایط زمانی و مکانی، تمهیدات و روش­های دفاعی مختلفی را برای در امان ماندن از حوادث طبیعی و انسانی مد نظر داشته است. قلاع و استحکامات دفاعی- نظامی نمونه بارزی در این خصوص هستند. شکل و فرم این استحکامات به فراخور رشد ذهنی و فکری بشر و به موازات پیشرفت سلاح های تهاجمی و تدافعی تکامل می یافته است. در این میان، پژوهش حاضر درصدد بررسی این پرسش است که چه عواملی در مکان­گزینی، شکل­گیری و افول قلاع و استحکامات دفاعی شهرستان­های مرزی آذربایجان شرقی (جلفا، خداآفرین و کلیبر) تاثیر داشته است؟ روش تحقیق در این پژوهش مبتنی بر رویکردی نظری در قالب توصیفی- تحلیلی است و داده­ها با روش اسنادی و میدانی گردآوری، سپس با مطالعات کتابخانه­ای در چهارچوب سوالات و فرضیات پژوهش، طبقه­بندی و تحلیل شده است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که سهولت دسترسی به منابع آب و نزدیکی به رودخانه­ها و چشمه­ها برای تامین آب مورد نیاز قلعه­بانان و قلعه­نشینان، ارتفاع مناسب و اشراف و تسلط بر محیط پیرامونی و دسترسی آسان به راه­های مواصلاتی تاثیر به­سزایی در مکان­گزینی و شکل­گیری قلاع محدوده مورد مطالعه داشته است. در این قلاع، از توپوگرافی و شکل زمین به بهترین شکل ممکن استفاده شده و پلان و الگوی گسترش آنها به صورت ارگانیک شکل گرفته است. قلعه­های محدوده مورد مطالعه به مانند قلعه­های سایر مناطق ایران، کارکردهای متعددی داشته، که کارکرد نظامی و سرحدی در حاشیه رود ارس بارزتر است.

قلعه, استحکامات دفاعی, آذربایجان شرقی, جلفا, کلیبر, خداآفرین