علی نجفی ایوکی - دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه کاشان
فاطمه محمودی - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه کاشان
روح الله صیادی نژاد - دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه کاشان

تحلیل متون دینی بر اساس نظریه ها موجب پویایی و درک ژرف تر آن ها می شود. یکی از نظریه های جدید  مطرح­شده در قرن بیستم، نظریه مربع ایدئولوژیک ون­دایک است. وی که از نظریه پردازان برجسته تحلیل گفتمان انتقادی است، نظریه مربع ایدئولوژیک خود را برای تحلیل گفتمان ارائه می دهد. مربع ایدئولوژیک وی دارای چهار ضلع است که بر برجسته سازی ویژگی مثبت خودی، برجسته­سازی ویژگی های منفی دیگری، کم رنگ سازی ویژگی منفی خودی و به حاشیه­رانی ویژگی های مثبت دیگری تاکید دارد. با توجه به کارایی بالای این نظریه، پژوهش پیش روی قصد دارد، خطبه ۱۰۸ نهج البلاغه را با رویکرد کیفی و روش تحلیل گفتمان انتقادی بر اساس مربع ایدئولوژیک ون دایک بررسی نماید. چنین استنباط می شود که تمامی تلاش صاحب­ سخن از برجسته سازی ها و حاشیه­رانی ها، به منظور تحقق این ایدئولوژی پنهان است که امام علی (ع) و پیامبر (ص)، بر حق اند و حکومتشان نیز، نماد درستی و حاکمیت حق است. در مقابل، بنی امیه باطل و ناحق اند و زمامداری شان نیز، نماد حاکمیت ناراستی و باطل است. همچنین، ایدئولوژی صاحب گفتمان درباره کوفیان این بوده است که آنان با کوردلی و سستی و نابینایی، به گروه باطل پیوسته­اند که باید آگاهشان کرد و از پیوستن صددرصدی به جبهه باطل و سیاهی مطلق، نجاتشان داد. توضیح یک نکته در اینجا ضرورت دارد و آن اینکه می­گوییم امام (ع) کوشیده است تا نکات منفی خود یا خودی را به حاشیه براند، به این مفهوم نیست که ایشان نقاط ضعفی برای خود متصور بودند، بلکه موضوع از پندار باطل جبهه مقابل سرچشمه گرفته و به تبع آن، صاحب­گفتمان تلاش کرده است، نکات منفی منتسب به جبهه خودی را به حاشیه براند.

نهج البلاغه, خطبه ۱۰۸ نهج البلاغه, گفتمان انتقادی, ون دایک, مربع ایدئولوژیک, برجسته سازی, حاشیه رانی