نیر طهوری - استادیار دانشگاه آزاد اسلامی (علوم و تحقیقات).
امیر بوالی - دانشجوی دکتری پژوهش هنر. دانشگاه آزاد اسلامی (علوم و تحقیقات).

سینمای مستند کوششیست برای ثبت و بازنمایی امر واقع. سینمای محمدرضا اصلانی، اگر بخواهیم آن را در یکی از دو دسته یداستانی یا مستند جای دهیم، حیطه ای لغزنده است که گویی نه در این میگنجد و نه در آن. راهکار راحت، دست یازیدن به قسمسوم و گنجاندن آن در سینمای تجربیست. در حالی که اصلانی هرگز نخواسته در حوزهی فرم طبعآزمایی کند و صرفا کاوشگر شکل باشد. آتش سبز ) ۱۳۸۶ ( نوع خاصی از سینمای داستانیست و چیغ ) ۱۳۷۵ ( موردی ویژه در سینمای مستند. نکته آن جاستکه این خاص بودن دقیقا چیست و از کجا نشات می گیرد. سینما از جهان غرب می آید و فیلمسازان ما، عمدتا و عموما، نه تنها ابزارو تکنیک، که گرامر زبانی و جهانبینی خود را از همان عالم به عاریت می گیرند. اصلانی اما چیغ را از آیه نور؛ ترجیعبند هاتفاصفهانی و اسطورههای هورامان وام میگیرد. چنان که آتش سبز اشارتیست به آیهی ۸۰ از سوره یس: الذی جعل لکم من الشجرالاخضر نارا فاذا انتم منه توقدون. او از سرچشمه های متفاوتی نوشیده و این تفاوت تنها در محتوای اثرش ظاهر نشده، بلکه به جهانفرم نیز بسط یافته است. برای یافتن پاسخی بایسته، بررسی موردی فیلم جام حسنلو و داستان کسی که میپرسد ) ۱۳۴۶ ( بهعنوان نخستین اثر فیلمساز، از آن رو حائز اهمیت است که اصلانی در نخستین گام، راه خود را یافته بود و سینمای او در سالهایآتی، به نوعی تکرار؛ بسط و ارتقای همان تجربه ی نخستین قلمداد میشود. او در این فیلم ۲۱ دقیقه ای تمرکز را بر جام حسنلو )شیای باستانی متعلق به ایران پیش از اسلام( می گذارد و گفتار فیلم را ازتذکرهالاولیای عطار نیشابور به عاریت میگیرد )از مهمترین متون عرفانی - مربوط به ایران پس از اسلام( و این دو را با موسیقیایاپرایی )مربوط به قرن ۱۶ میلادی( و صداهایی از خیابانهای آن روز تهران )شهری در قرن بیستم( به هم می آمیزد و بافتی چندلایه می آفریند که با تعاریف متداول از سینمای مستند متفاوت است. واکاوی این نسبت )و میزان همگرایی و واگرایی اثر اصلانی ازفیلمهای رایج مستند( ما را به تحلیل اثر و کشف لایه های معنایی آن سوق میدهد. امری که خود دریچها یست به سوی کشف ساختار و درک چرایی پیدایی این فرم. چرا که در این اثر، میان شکل و معنا، رابطه ای لایتجزا و ارگانیک در کار است که یکی رانمیتوان بیدرک دیگری دریافت جام حسنلو و داستان کسی که میپرسد را میتوان نشانهای از انسان ایرانی در جهان امروز دانست. انسانی که انگارههای پیشاز اسلام و پس از اسلام در او نهادینه شده و اینک با جهان غرب در تماس و تعامل است و سه ضلع این حیات او را از انسان درجغرافیاهای تاریخی دیگر متمایز میسازد. اصلانی از منظر همین تمایز به امر واقع مینگرد و در گزینش آن و نحوهی بیانش به راهیمتفاوت میرود که عمیقا این جاییست. همین هویت ایرانی دریچهایست به دریافت فرم؛ تفاوت آن با تعاریف متداول مستند ومعنایی این جهان را منعکس میسازد.روش پژوهش: این نوشتار به روش توصیفی- تحلیلی صورت پذیرفته است: گردآوری منابع کتابخانهای؛ مشاهدهی فیلم اصلانی وتحلیل خواندهها و دیده ها..

فیلم مستند؛ ساختار کونترپوآن؛ هنر سنتی؛ جام حسنلو؛ تذکرهالاولیا.