پروانه قلی زاده سرچشمه - PhD Student, Department of Plant Production and Genetics, Faculty of Agriculture, University of Zanjan, Zanjan, Iran
جلال صبا - Department of Plant Production and Genetics, Faculty of Agriculture, University of Zanjan, Zanjan, Iran
حسن امیری اوغان - Associate Professor, Seed and Plant Improvement Institute, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Karaj, Iran.
فرید شکاری - Department of Plant Production and Genetics, Faculty of Agriculture, University of Zanjan, Zanjan, Iran
امیر قلی زاده - Agricultural and Horticultural Science Research Department, Agricultural and Natural Resources Research and Education Center of Golestan Province, Agricultural Research, Education and Promotion Organization, Gorgan, Iran.

مقدمه و اهداف: کلزا یکی از مهم ترین منابع روغن گیاهی در جهان به شمار می رود و دانه آن حاوی بیش از ۴۰ درصد روغن و کنجاله حاصل از روغن کشی آن دارای بیش از ۳۵ درصد پروتئین است و در حال حاضر در بین گیاهان روغنی بعد از سویا و نخل روغنی مکان سوم را در جهان داراست. وجود تنش های محیطی مانند تنش خشکی باعث کاهش قابل توجه عملکرد کلزا می شود. بنابراین اصلاح نژاد برای تحمل به خشکی بسیار مهم است و ایجاد ارقام پرمحصول و زودرس یا متحمل به خشکی یکی از اهداف مهم اصلاح کنندگان است. هدف از این تحقیق تعیین بهترین ترکیب کننده های عمومی و خصوصی و میزان هتروزیس نسبت به والد برتر با استفاده از تجزیه لاین×تستر در کلزای بهاره در دو شرایط آبیاری نرمال و تنش خشکی بود. مواد و روش ها: هفت لاین پرمحصول کلزا با پنج تستر با دامنه ای از زودرسی در سال زراعی ۹۸-۱۳۹۷ تلاقی داده شدند. دورگ های نسل اول به همراه ۱۲ والد (جمعا ۴۷ ژنوتیپ) در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در دو شرایط آبیاری نرمال و تنش خشکی انتهای فصل (قطع آبیاری در مرحله آغاز خورجین دهی) در سال زراعی ۱۳۹۸-۹۹ ارزیابی شدند. صفات مورد مطالعه شامل تاریخ رسیدگی فیزیولوژیکی، ارتفاع گیاه، تعداد خورجین در بوته، طول خورجین، تعداد دانه در خورجین، ارتفاع اولین خورجین از سطح زمین، وزن هزاردانه، عملکرد دانه، میزان روغن و عملکرد روغن بودند. یافته ها: نتایج تجزیه واریانس ساده در هر دو شرایط آبیاری نرمال و تنش خشکی اختلاف معنی داری را بین هیبریدها برای تمام صفات مورد بررسی نشان داد که بیانگر تنوع قابل توجه بین ژنوتیپ ها بود. در تجزیه اثر هیبریدها به اجزاء مربوطه اثر متقابل لاین× تستر در شرایط آبیاری نرمال برای همه صفات و در شرایط تنش خشکی بجز صفات ارتفاع اولین خورجین از سطح زمین و عملکرد روغن برای سایر صفات معنی دار شد. اثر والدین در برابر هیبریدها در شرایط آبیاری نرمال برای همه صفات بجز تعداد دانه در خورجین و در شرایط تنش خشکی بجز صفات ارتفاع بوته، طول خورجین و تعداد دانه در خورجین برای بقیه صفات معنی دار بود که نشان دهنده وجود هتروزیس برای این صفات است. برای صفت رسیدگی فیزیولوژیک در بین لاین ها بیشترین مقدار ترکیب پذیری عمومی منفی معنی دار در شرایط آبیاری نرمال و تنش خشکی را لاین ۶ و در بین تسترها نیز در شرایط آبیاری نرمال و تنش خشکی بیشترین مقدار ترکیب پذیری عمومی منفی معنی دار را تستر ۵ نشان داد.  تستر ۵ در شرایط تنش در تشکیل دورگ زودرس L۳×T۵ شرکت داشت. لاین ۱ و لاین ۵ در هر دو شرایط و تستر ۲، و لاین ۳ و ۴ در شرایط آبیاری نرمال و تستر ۱ در شرایط تنش خشکی بهترین ترکیب شونده های عمومی مثبت معنی دار برای تعداد خورجین در بوته شناخته شدند و دورگ های L۱×T۵، L۵×T۱، L۴×T۲، L۴×T۴ ،L۷×T۱ ،L۶×T۱،L۷×T۲، L۲×T۳، L۷×T۵ و L۳×T۴ جزء بهترین ترکیب شونده های خصوصی برای افزایش تعداد خورجین در بوته در هر دو شرایط آبیاری نرمال و تنش خشکی بودند. برای صفت هزاردانه بیشترین ترکیب پذیری عمومی مثبت معنی دار در شرایط آبیاری نرمال و تنش خشکی به تستر ۴ تعلق گرفت. همچنین در مورد ترکیب پذیری خصوصی مثبت معنی دار برای این صفت در هر دو شرایط دورگ های L۷×T۲، L۷×T۳ و علاوه بر این دورگ های L۷×T۱ و L۴×T۵ در شرایط آبیاری نرمال و دورگ های L۶×T۱ و L۵×T۳ در شرایط تنش خشکی بیشترین مقدار را نشان دادند. بیشترین ترکیب پذیری عمومی مثبت معنی دار از لحاظ عملکرد دانه به تستر ۵ و لاین های ۱ و ۶ در هر دو شرایط تعلق گرفت. بهترین ترکیب شونده های خصوصی مثبت معنی دار دورگ های L۷×T۲ و L۷×T۳ در هر دو شرایط بودند. از لحاظ میزان روغن بیشترین مقدار ترکیب پذیری عمومی مثبت و معنی دار به تسترهای ۳ و ۵ و لاین ۶ در هر دو شرایط آزمایش و تستر ۴ و لاین ۷ در شرایط آبیاری نرمال و لاین ۵ در شرایط تنش خشکی تعلق گرفت. دورگ های L۶×T۱، L۱×T۵، L۵×T۲، L۱×T۳، L۳×T۵ و L۴×T۴ جزء بهترین ترکیب شونده های خصوصی در هر دو شرایط بودند. در شرایط آبیاری نرمال دورگ های L۳×T۲، L۳×T۴، L۱×T۵، L۶×T۴ و L۳×T۵ و در شرایط تنش خشکی دورگ های L۱×T۵، L۳×T۲،  L۴×T۲، L۴×T۴، L۳×T۴،L۵×T۴ و L۷×T۲ دارای بیشترین مقدار هتروزیس در جهت مثبت برای تعداد خورجین در بوته بودند. از لحاظ تعداد دانه در خورجین دورگ های L۳×T۲، L۳×T۴، L۱×T۵ و L۵×T۲ در شرایط آبیاری نرمال و دورگ های L۶×T۵ ، L۶×T۳ و L۳×T۵ در شرایط تنش خشکی بیشترین مقدار هتروزیس را به خود اختصاص دادند. نتیجه گیری: برآورد ترکیب پذیری صفات نشان داد که تستر ۵ و لاین های ۱ و ۶ به عنوان بهترین ترکیب شونده های عمومی در جهت افزایش عملکرد دانه بودند. هیبریدهای L۷×T۳ و L۷×T۲ هم در شرایط آبیاری نرمال و هم در شرایط تنش خشکی بهترین ترکیب شونده های خصوصی برای افزایش عملکرد دانه بودند. از لحاظ صفات تعداد خورجین در بوته و تعداد دانه در خورجین در شرایط آبیاری نرمال دورگ های  L۳×T۲، L۳×T۴، L۱×T۵ دارای هتروزیس مثبت معنی دار بودند و همچنین از لحاظ صفت وزن هزاردانه هیبریدهای L۶×T۳، L۱×T۴، L۴×T۵ و L۱×T۱ در شرایط آبیاری نرمال و هیبریدهای L۷×T۳، L۶×T۱، L۶×T۲ و L۳×T۳ در شرایط تنش خشکی دارای بیشترین مقدار هتروزیس بودند. بنابراین، می توان والدین آنها را برای برنامه های تولید ارقام هیبرید پیشنهاد نمود.

Analysis of line × tester, Combining ability, Drought stress, Oilseed rape, ترکیب پذیری, تجزیه لاین× تستر, کلزا, مقاومت به خشکی