وحید مرادخانی - دانشجوی دکتری، تاریخ و تمدن ملل اسلامی، علوم انسانی،دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خوی، ایران
میرصمد موسوی - استادیار گروه تاریخ، دانشکده علوم اجتماعی، پیام نور، اردبیل، ایران
محبوب مهدویان - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خوی، ایران

کمبود منابع در حوزه تاریخ اجتماعی ایران و به ویژه قفقاز، آگاهی تاریخی ما را محدود کرده است. در این میان، با توجه به جایگاه برجسته ای که اسناد در بین منابع مکتوب دارند، تکیه گاه مناسبی برای پژوهش های تاریخی محسوب می شوند و تکمیل یافته های تاریخی مورخان، ارزش تحقیقی و استنادی را به آنها می بخشد. قفقاز از دوره باستان تاکنون، به علت موقعیت راهبردی، مورد توجه حکومت های ایران و حتی فرامنطقهای قرار گرفته است. ظرفیت ها و پتانسیل های متنوع تجاری منطقه قفقاز، بستر مناسبی را برای رونق اقتصادی این ناحیه مهیا کرده است. در پژوهش حاضر سعی بر آن است تا پس از معرفی اجمالی نسخ خطی دفاتر تحریر عثمانی در دو مقطع «۱۰۰۱ تا ۱۰۰۳ ق و ۱۱۴۲ تا ۱۱۴۳.ق/ ۱۵۹۵ – ۱۵۹۳ م و ۱۷۳۳ - ۱۷۳۲ م»، بر اساس نسخ خطی منحصربه فرد «لوای گنجه»، اوضاع اجتماعی و اقتصادی ایالت گنجه و قراباغ بررسی شود. مقاله به صورت توصیفی - تحلیلی سازمان یافته است، بر اساس دستاوردهای پژوهش، نوع تقسیم ایالات به نواحی مختلف جمعیت شناسی، میزان و انواع مالیات ها، تولیدات کشاورزی، ترکیب قومی، انواع فعالیت های اقتصادی، میزان درآمد مالیاتی و سیر تحولات سیاسی منطقه، در مقاطع مختلف مشخص و تا حد امکان علل اقتصادی و اجتماعی مهاجرت ها و تغییرات اجتماعی تشریح شده است.

دفاتر تحریر, عثمانی, قفقاز, گنجه, قراباغ