محمود دهقانی - استادیار، اقتصاد، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، ایران

از میان عوامل مهم و موثر در اقتصاد متعارف، «عقلانیت» از جایگاه ممتازی برخوردار است. اقتصاددانان نظام سرمایه‎داری «عقلانیت ابزاری» را که متکفل تامین مطلوبیت، نفع و لذت شخصی و حداکثرسازی آن است، به‎مثابه پیش‎فرضی جایگزین ناپذیر در زیرساخت اقتصاد شناسایی می‎کنند.اکنون سخن بر سر آن است که آیا عقلانیت ابزاری رایج در اقتصاد نئوکلاسیک، به‎عنوان یکی از وجوه عقلانیت، می‎تواند ماموریت انتظاری خود را به سامان برساند؟ «عقلانیت محدود» هربرت سایمون، رویکرد به نسبت جدیدی است که به این پرسش، پاسخ منفی داده، خود را در نقش جایگزین مناسب مطرح می‎کند. آیا این رویکرد تازه، چالش‎های عقلانیت در نظام سرمایه‎داری را به دست فراموشی سپرده است؟ یا اینکه بنیان عقلانیت در تفکر سکولار دچار آسیب‎های اساسی است؟ فرضیه نگارنده این است که هر دو رویکرد (عقلانیت کامل و عقلانیت محدود) با بحران در زیرساخت خود مواجه هستند. شناخت دقیق ماهیت عقل و عقلانیت در انسان می‎تواند نارسایی‎های موجود در پارادایم پیش‎گفته را برطرف کند. نکته محوری فرضیه، افزون بر فاجعه‎آمیز بودن نگاه تک‎بعدی و با تفسیر خاص به مقوله عقلانیت، این است که عقل و به تبع آن عقلانیت را نمی‎توان بیش از پتانسیل ذاتی آن و دیگر عوامل محدودیت‎زا، مورد اتکاء قرار داد؛ در این راستا، پنج نوع محدودیت برای نخستین‎بار و به‎عنوان دیدگاهی نوین (دیدگاه «عقلانیت محدود با رویکردی جدید») و با اتکاء به مبانی دینی و عقلانی، در این نوشتار احصا شده است.

عقل, عقلانیت کامل, عقلانیت محدود, نفع شخصی, محدودیت‎های عقل و عقلانیت, علم اقتصاد