رحمان عشرریه - استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم
محمدعلی اسماعیلی - مسوول کانون نخبگان مجتمع آموزش عالی فقه قم
حامد عشریه - کارشناسی ارشد مبانی نظری اسلام، دانشگاه معارف اسلامی

در اندیشه ارسطو و پیروان او، زمان، مقدار حرکت فلک اطلس و مفهومی ماهوی است که در جدول مقولات ارسطویی قرار دارد و به واسطه حرکت، عارض بر اجسام میشود. صدرالمتالهین در پرتو حرکت جوهری از «زمان ماهوی» به «زمان وجودی» رسید. در اندیشه ایشان، زمان نه در شمار ماهیات عرضیه است و نه همچون ظرفی مستقل از جواهر مادی است که مظروفش ماده باشد؛ بلکه زمان مقوم ذاتی جوهر مادی است و ازاین رو، همه جواهر و پدیده های مادی، زمانی مخصوص به خود دارند. زمان، مقدار حرکت جوهری است و حرکت جوهری و زمان در خارج با یک وجود موجودند. آینشتاین در پرتو نظریه نسبیت، با توجه به ثبات سرعت نور، زمان را نسبی و به عنوان بعد چهارم اجسام، آن را در سنجش دقیق وقوع حوادث دخیل می­ داند. صدرالمتالهین و آینشتاین در «ممتد بودن زمان»، «نسبی بودن»، «اختصاص زمان هرچیز به خودش» و نیز «بعد چهارم بودن زمان» با یکدیگر اتفاق دارند؛ اما صدرالمتالهین با نگاه متافیزیکی به زمان نگریسته است؛ درحالی که آینشتاین با نگاه فیزیکی به آن می­ نگرد. نگاه فیزیکی، نگاهی آزمایش بردار و از تجربیات قابل استنتاج است؛ اما نگاه متافیزیکی عمدتا آزمایش بردار نیست. آینشتاین در تفسیر زمان، ناظر به حرکت های عرضی به ویژه حرکت های مکانی است و نقش زمان را در همین محدوده تبیین می کند و در نگاه او با نبود حرکت عرضی، جایی برای زمان باقی نمی­ ماند؛ اما صدرالمتالهین افزون بر حرکت عرضی، به حرکت جوهری توجه داشته و زمان را مقدار حرکت جوهری می­ داند.

زمان, حرکت جوهری, نسبیت خاص, صدرالمتالهین, آینشتاین