محمدتقی یوسفی - استادیار و عضو هیئت علمی گروه فلسفه دانشگاه باقرالعلوم(ع)، قم، ایران

آقاعلی حکیم با دغدغه کلامی ویژه ای مسئله معاد جسمانی را به لحاظ فلسفی بررسی می کند و با توجه به اصول صدرایی تقریری تازه و متفاوت از تقریر ملاصدرا از معاد جسمانی ارائه می کند؛ بر اساس دیدگاه ملاصدرا معاد جسمانی به تناسخ ملکی نمی انجامد؛ زیرا خبری از ماده و جسم عنصری نیست تا روح و نفس به آن تعلق گیرد و تناسخ روی دهد؛ ولی بر اساس نظر حکیم موسس جسم عنصری در سیر تکاملی خویش خود را به نفس می رساند و فرض تحقق تناسخ فرضی معقول به نظر می رسد؛ ولی با این حال حکیم موسس چنین لازمه ای را بر نمی تابد؛ زیرا بدن دنیوی انسان عنصری است؛ ولی با حرکت جوهری استکمالی، اشتداد می یابد و به مرتبه ای می رسد که نفس انسان به آن تعلق می گیرد و چنین پدیده ای تناسخ به حساب نمی آید؛ براین اساس فقط زمانی تناسخ روی می دهد که نفس به جسم عنصری دنیوی برگردد؛ در حالی که در معاد جسمانی چنین حادثه ای رخ نمی دهد.

معاد جسمانی, تناسخ, تناسخ ملکی, تناسخ متشابه, مدرس زنوزی